MEĐUNARODNI KRIVIČNI SUD
ZA BIVŠU JUGOSLAVIJU
Predmet br. IT-02-60-PT
PRED PRETRESNIM VIJEĆEM
U sastavu:
sudija Wolfgang Schomburg, predsjedavajući
sudija Carmel A. Agius
sudija Florence Mumba
Sekretar suda: g. Hans Holthuis
Datum: 8. novembar 2002.
TUŽILAC
protiv
VIDOJA BLAGOJEVIĆA
DRAGANA OBRENOVIĆA
DRAGANA JOKIĆA
MOMIRA NIKOLIĆA
ZAPEČAĆENO
IZMIJENJENI PRETPRETRESNI PODNESAK OPTUŽBE
Tužilaštvo:
g. Peter McCloskey
Odbrana:
g. Michael Karnavas za Vidoja Blagojevića
g. David Eugene Wilson za Dragana Obrenovića
g. Miodrag Stojanović za Dragana Jokića
g. Veselin Londrović za Momira Nikolića
MEĐUNARODNI KRIVIČNI SUD
ZA BIVŠU JUGOSLAVIJU
Predmet br. IT-02-60-PT
PRED PRETRESNIM VIJEĆEM
U sastavu:
sudija Wolfgang Schomburg, predsjedavajući
sudija Carmel A. Agius
sudija Florence Mumba
Sekretar suda: g. Hans Holthuis
Datum: 8. novembar 2002.
TUŽILAC
protiv
VIDOJA BLAGOJEVIĆA
DRAGANA OBRENOVIĆA
DRAGANA JOKIĆA
MOMIRA NIKOLIĆA
ZAPEČAĆENO
PODNOŠENJE IZMIJENJENOG PRETPRETRESNOG PODNESKA OPTUŽBE U SKLADU SA PRAVILOM 65ter I SPISKA DOKAZNIH PREDMETA U SKLADU SA PRAVILOM 65ter (E)(v)
Tužilaštvo:
g. Peter McCloskey
Odbrana:
g. Michael Karnavas za Vidoja Blagojevića
g. David Eugene Wilson za Dragana Obrenovića
g. Miodrag Stojanović za Dragana Jokića
g. Veselin Londrović za Momira Nikolića
MEĐUNARODNI KRIVIČNI SUD
ZA BIVŠU JUGOSLAVIJU
TUŽILAC
protiv
VIDOJA BLAGOJEVIĆA
DRAGANA OBRENOVIĆA
DRAGANA JOKIĆA
MOMIRA NIKOLIĆA
Predmet br. IT-02-60-PT
ZAPEČAĆENO
PODNOŠENJE IZMIJENJENOG PRETPRETRESNOG PODNESKA OPTUŽBE U SKLADU SA PRAVILOM 65ter I SPISKA DOKAZNIH PREDMETA U SKLADU SA PRAVILOM 65ter (E) (v)
1. U skladu s pravilom 65ter (E)(i) Pravilnika o postupku i dokazima (u daljnjem tekstu: Pravilnik) i usmenog naloga ovog Pretresnog vijeća od 19. jula 2002. godine, Tužilac podnosi ovaj izmijenjeni pretpretresni podnesak, u kojem je iznijeta teza optužbe i obrađena relevantna činjenična i pravna pitanja.
2. Uz to, u skladu sa pravilom 65ter (E) (v), Tužilac ovim podnosi spisak svjedoka i sažetaka njihovih izjava kao i dokaznih predmeta koje Tužilac namjerava izvesti tokom suđenja.
3. Tužilac obavještava da ovaj postupak podnosi pod pečatom u cilju zaštite navedenih svjedoka.
| __________________ Peter McCloskey, viši zastupnik optužbe |
|
| Dana 8. novembra 2002. U Hagu, Nizozemska |
I. UVOD
1. Snage bosanskih Srba pokrenule su u julu 1995. godine veliku ofanzivnu operaciju s ciljem zauzimanja enklave Srebrenica. Nakon preuzimanja enklave 11. jula, snage bosanskih Srba su sistematski uništile zajednicu od preko 20.000 Muslimana. Vlasti bosanskih Srba su 12. i 13. jula prisilno premjestile približno 15.000 izbjeglica Muslimana iz te enklave na teritoriju pod kontrolom Armije BiH. U periodu od 12. do 16. jula snage vojske i policije bosanskih Srba sistematski su ubile preko 7.000 muškaraca i mladića muslimanske nacionalnosti.
2. Protjerivanje i ubistva iziskivali su visok stepen koordinacije vlasti bosanskih Srba. Samo za prisilno premještanje bile su potrebne stotine vozila i hiljade litara goriva, kojeg je inače bilo nedovoljno. Komandna struktura Vojske Republike Srpske (u daljnjem tekstu: VRS) imala je centralnu ulogu u koordiniranju ove operacije i obezbjeđivanju neophodnih ljudskih i materijalnih resursa. Organi bezbjednosti VRS-a direktno su upravljali operacijom u dogovoru sa komandom. Podršku operaciji pružalo je Ministarstvo unutarnjih poslova (u daljnjem tekstu: MUP), koje je obezbijedilo dodatno ljudstvo i sredstva, a to su činile i lokalne vlasti.
3. Optuženi, Dragan Obrenović, Vidoje Blagojević, Momir Nikolić i Dragan Jokić bili su među vodećim vojnim vlastima koje su odgovorne za ove zločine. Svaki od njih predstavljao je integralnog učesnika kampanje genocida, terora, protjerivanja i ubistva. Kao što će optužba dokazati, ove zločine ne bi bilo moguće počiniti bez aktivnog učešća i podrške komande, štaba, vojnika i resursa Bratunačke i Zvorničke brigade Vojske Republike Srpske.
II. OPŠTI ČINJENIČNI NAVODI4. Još 1992. godine, vlasti bosanskih Srba su jasno izrazile namjeru da izvrše čišćenje muslimanskih naselja u istočnoj Bosni. Ova retorika postajala je sve izraženija tokom rata.
A. Pozadina sukoba5. Dana 12. maja 1992., Momčilo Krajišnik, predsjednik Narodne skupštine RS-a, proglasio je sljedeću "Odluku o strateškim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Hercegovini"; ova odluka je objavljena u Službenom glasniku Republike Srpske 26. novembra 1993. godine:
"Strateški ciljevi, odnosno prioriteti srpskog naroda u Bosni i Hercegovini su:
1. Državno razgraničenje od druge dvije nacionalne zajednice.
2. Koridor između Semberije i Krajine.
3. Uspostavljanje koridora u dolini rijeke Drine, odnosno eliminisanje Drine kao granice između srpskih država /naglasak dodat/.
4. Uspostavljanje granica na rijekama Uni i Neretvi.
5. Podjela grada Sarajeva na srpski i muslimanski dio i uspostavljanje u svakom od dijelova efektivne državne vlasti.
6. Izlaz Republike Srpske na more."
6. Nakon izbijanja oružanog sukoba u Republici Bosni i Hercegovini (u daljnjem tekstu: BiH) u proljeće 1992. godine, vojne i paravojne snage bosanskih Srba napale su i okupirale gradove, mjesta i sela u istočnom dijelu zemlje, i učestvovale u kampanji etničkog čišćenja koja je za posljedicu imala masovni bijeg civila, bosanskih Muslimana, u enklave Srebrenica, Goražde i Žepa. Prije rata Srebrenica je bila gradić u planinskoj udolini u istočnoj Bosni, nadomak granice sa Srbijom. U vrijeme popisa iz 1991. godine, ova opština imala je 37.000 stanovnika, od kojih su 73% činili bosanski Muslimani, a 25% bosanski Srbi.[1] Napredovanje snaga bosanskih Srba nagnalo je muslimansko stanovništvo iz obližnjih sela kao i prijeratne stanovnike Srebrenice da odu u brdovito područje oko grada Srebrenice. Ukupni broj stanovnika i izbjeglica bio je otprilike 50.000 do 60.000ljudi.[2]
7. Dana 8. aprila 1992. godine, neposredno prije nego što su bosanski Srbi zauzeli Zvornik, grad 30km sjeverno od Srebrenice, vođa srpskih paravojnih snaga, Arkan, i drugi predstavnici bosanskih Srba, među kojima je bio i Dragan Obrenović, pripadnik JNA, sastao se sa muslimanskim predstavnicima i izdao ultimatum Muslimanima da predaju oružje.[3] Obrenović je u roku od mjesec dana počeo da radi u Ratnom štabu prelazne vlade srpske opštine Zvornik.[4]
8. Dana 19. novembra 1992. godine, general Ratko Mladić, komandant Glavnog štaba VRS-a izdao je Direktivu op. 04.[5] Ovom direktivom se, između ostalog, naređuje Drinskom korpusu da “…neprijatelju nanese najveće moguće gubitke, i primora ga da napusti područja Birača, Žepe i Goražda zajedno sa bosanskim Muslimanima. Najprije vojno sposobnim i naoružanim muškarcima treba ponuditi da se predaju a ukoliko odbiju, uništiti ih”[6] (kurziv dodat).
9. Pretrpanost i nedostatak osnovnih životnih namirnica stvorili su u srebreničkoj enklavi užasne uslove života. Zbog te situacije, Ujedinjene nacije su u aprilu 1993. godine ovu enklavu proglasile “zaštićenom zonom”, koju se ne smije oru‘ano napadati niti izlagati nekom drugom neprijateljskom činu.[7] Ubrzo nakon toga u Srebrenicu su stigle jedinice UNPROFOR-a sa lakim naoružanjem. Međutim, nikada nije došlo do potpune demilitarizacije enklave. Obližnja sela bosanskih Srba koja su okruživala enklavu, redovno je napadala 28. divizija ABiH, kojom je komandovao Naser Orić, kako bi odvojila jedinice VRS-a od sarajevskog fronta.[8] Snage VRS-a su samo pojačale pritisak na Srebrenicu.
10. Dana 8. marta 1995. godine Vrhovna komanda Oružanih snaga Republike Srpske izdala je Direktivu op. br. 07.[9] U ovoj direktivi predsjednik Republike Srpske Radovan Karadžić nalaže VRS-u (konkretno Drinskom korpusu VRS-a) da treba “…što prije izvršiti potpuno fizičko odvajanje Srebrenice od Žepe, čime spriječiti i pojedinačno komuniciranje između ovih enklava. Svakodnevnim planskim i osmišljenim borbenim aktivnostima stvoriti uslove totalne nesigurnosti, nepodnošljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici i Žepi.”[10]
11. Dana 2. jula 1995. godine, Drinski korpus je izdao zapovijest za aktivna borbena dejstva kojim se naređuje napad na enklavu Srebrenica, nazvan “Krivaja 95”. U naređenju generala Milenka Živanovića, komandanta Drinskog korpusa, stoji da bi napadom trebalo postići “suženje enklave na gradsko područje.”[11] Površina enklave je 2. jula 1995. godine iznosila približno 58 kvadratnih kilometara, a površina gradskog područja oko dva (2) kvadratna kilometra. Do 2. jula 1995. godine veliki broj Muslimana, stanovnika enklave, živio je van gradskog područja Srebrenice. Prvobitni legitimni vojni cilj napada bio je da se obezbijedi demilitarizacija enklave i potpuno presijecanje svakog kontakta između enklava Srebrenica i Žepa.
B. Napad na enklavu Srebrenica i posljedice pada Srebrenice12. Dana 6. jula 1995. godine ili približno tog datuma, jedinice Drinskog korpusa VRS-a započele su napad na zaštićenu zonu Srebrenica. Napad je uključivao granatiranje civila i civilnih ciljeva u enklavi. Ovaj napad trajao je do 11. jula 1995. godine, kada su snage Drinskog korpusa i druge jedinice VRS-a ušle u grad Srebrenica. Od kasno uveče 11. jula do rano ujutru 12. jula 1995. godine komanda VRS-a razradila je plan za prisilno premještanje žena i djece bosanskih Muslimana iz srebreničke enklave u Kladanj (oko 55 kilometara sjeverozapadno od Srebrenice), te pogubljenje više od 1.000 muškaraca i nekolicine mladića bosanskih Muslimana koji su prebjegli u Potočare tražeći zaštitu snaga UN-a koje su tamo bile stacionirane.
13. Bosanski Muslimani koji su ostali u Srebrenici nakon što je otpočeo napad VRS-a poduzeli su dvije akcije. Jedna grupa od hiljadu žena, djece i muškaraca prebjegla je u bazu UN-a u Potočarima, koja se nalazila unutar srebreničke enklave, i zatražila zaštitu Nizozemskog bataljona UNPROFOR-a koji je po sistemu rotacije stigao u enklavu u januaru 1995. godine. Ove izbjeglice ostale su u bazi Potočari i njenoj okolici od 11. do 13. jula 1995. godine, a za to vrijeme su ih terorisali pripadnici VRS-a i MUP-a. Vojno osoblje bosanskih Srba odvojilo je muškarce i nekolicinu mladića od žena i djece, a potom su žene i djeca autobusima i kamionima pod kontrolom VRS-a prevezeni na područja izvan enklave. Muškarci i nekolicina mladića su zatočeni u bazi Potočari i oko nje dok nisu prevezeni do mjesta privremenog zatočenja u Bratuncu, deset kilometara sjeverno od Srebrenice, gdje su čekali da budu prevezeni na različita mjesta na kojima su vršena pogubljenja.
14. Druga grupa od otprilike 15.000 muškaraca bosanskih Muslimana i izvjesnog broja žena i djece okupila se uveče 11. jula 1995. godine u selu Šušnjari, oko sedam kilometara sjeverozapadno od Srebrenice, i u dugačkoj koloni krenula kroz šumu ka Tuzli. Oko trećinu ove grupe činili su naoružani vojnici bosanski Muslimani. Ostatak su činili nenaoružani vojnici i civili. Snage Drinskog korpusa i drugih snaga VRS-a i MUP-a rasporedile su se duž puta Bratunac-Milići kako bi presrele kolonu muškaraca bosanskih Muslimana. Neki od naoružanih ljudi iz kolone bosanskih Muslimana u povlačenju započeli su borbu protiv snaga bosanskih Srba, koje su imale podršku oklopnih transportera, tenkova, artiljerije i protivavionskih topova. Snage bosanskih Srba zarobile su ili natjerale na predaju hiljade bosanskih Muslimana koji su se povlačili u koloni. Preko 6.000 bosanskih Muslimana zarobljenih na ovom području prevezeni su u mjesta privremenog zatočenja u Bratuncu, gdje su čekali da ih prevezu do mjesta na kojima su vršena pogubljenja.
15. Od 12. jula 1995. godine, pa do otprilike 1. novembra 1995. godine, snage VRS-a i MUP-a pogubile su na više različitih lokacija preko 7.000 muškaraca bosanskih Muslimana. U ova pogubljenja spadala su i oportunistička ubistva koja su izvršena ubrzo nakon što su muškarci odvojeni u Potočarima ili zarobljeni iz kolone na putu Bratunac-Milići, kao i organizovana i sistematska pogubljenja muškaraca koji su najprije odvojeni u Potočarima ili zarobljeni iz kolone Muslimana koji su se povlačili iz Srebrenice i potom bili prevezeni na različita mjesta na kojima su vršena pogubljenja.
16. Tokom oportunističkih ubistava i organizovanih pogubljenja, te nakon njih, snage VRS-a i MUP-a učestvovale su u sistematskim i opsežnim nastojanjima da se prikriju ti zločini vršeći masovne pokope tijela žrtava na izolovanim lokacijama razbacanim na velikoj površini. Kad je postalo očigledno da je međunarodna zajednica saznala za ubistva i pogubljenja koja su uslijedila nakon napada na zaštićenu zonu Srebrenice, snage VRS-a i MUP-a još jednom su pokušale da prikriju ubistva tako što su iskopale tijela iz prvobitnih masovnih grobnica i premjestile ih u sekundarne grobnice na udaljenim područjima. Ukupno je postojalo najmanje 14 primarnih i 20 sekundarnih grobnica.
17. Kombinujući masovna pogubljenja i prisilno premještanje pripadnici VRS-a i MUP-a su smišljeno i sistematski eliminirali muslimansko stanovništvo srebreničke enklave. Ovi zločini su počinjeni sa namjerom da se u cjelini ili djelimično uništi jedna nacionalna, etnička odnosno vjerska grupa, kao takva.
18. Za ove zločine odgovorni su Vidoje Blagojević, Dragan Obrenović, Dragan Jokić i Momir Nikolić. Svaki od njih učestvovao je u planiranju, poticanju ili naređivanju svakog od ovih zločina, ili je na drugi način pomagao i podržavao njihovo planiranje, pripremu ili izvršenje. Osim toga, svaki od optuženih učestvovao je, zajedno sa drugima, u udruženom zločinačkom poduhvatu. Svrha i zajednički cilj ovog udruženog zločinačkog poduhvata bili su da se žene i djeca bosanski Muslimani prisilno premjeste iz srebreničke enklave u Kladanj, te da se zarobe, zatoče i vansudski pogube i pokopaju hiljade muškaraca i mladića bosanskih Muslimana iz srebreničke enklave. Vidoje Blagojević i Dragan Obrenović takođe, ili alternativno, snose krivičnu odgovornost kao nadređeni jer nisu spriječili ili kaznili svoje podređene za krivična djela koja su počinili.
C. Prikaz Drinskog korpusa19. Drinski korpus, jedan od šest korpusa koji su činili Vojsku republike Srpske (u daljnjem tekstu: VRS), formiran je 1992. godine, a njegov glavni štab uspostavljen je u Vlasenici, 28,5 km sjeverozapadno od Srebrenice. Komanda korpusa i osam brigada iz njegovog sastava, koje su činila mahom vojna lica bivše JNA,[12] struktura i procedure preuzeli su direktno iz operativnih metoda bivše JNA.[13] kao takav, Drinski korpus i jedinice u njegovom sastavu predstavljali su jednu efikasnu vojnu organizaciju, koja je bila odgovorna za sve borbene aktivnosti unutar te zone odgovornosti.[14] Nakon pada Srebrenice Drinski korpus imao je aktivnu ulogu u koordiniranju počinjenja zločina od strane dvije podređene jedinice, a naročito genocida nad 7.000 muškaraca Muslimana koji je izvršila Bratunačka brigada, čije je sjedište bilo u Bratuncu, 10 km sjeverno od Srebrenice, i Zvornička brigada, čije je sjedište bilo u Karakaju, nadomak Zvornika.[15]
20. Bratunačka i Zvornička brigada operisale su unutar svojih zona odgovornosti kao glavne jedinice za izvođenje organizovanih i integrisanih borbenih operacija.[16] U to vrijeme, Zvornička brigada je bila najbolje opremljena brigada u korpusu, i sastojala se od oko 4.300-4.700 ljudi.[17] Naređenja su izdavana, a izvještaji o izvršenju dostavljani u skladu sa prihvaćenim propisima JNA. Brigade su koristile tehnologiju za održavanje veza kojom je svaka jedinica na terenu bila u vezi sa centralnom komandom. Po ustaljenoj vojnoj hijerarhiji, komandant brigade, odnosno u njegovom odsustvu načelnik štaba, bio je nadređen svim jedinicama u sastavu brigade, uključujući inžinjerijsku jedinicu, organ bezbjednosti i sve borbene bataljone.[18]
21. U zonu odgovornosti Bratunačke brigade spadalo je i područje Potočara i Bratunca i njihove okoline, kao i područje duž puta Bratunac-Konjević Polje.[19] Nakon pada Srebrenice mnoge jedinice su sadejstvovale pod komandom Bratunačke brigade kako bi na putu zarobile ljude i prevezle ih na mjesta u Bratuncu i njegovoj okolini.[20] Osim Potočara,[21] gdje su civili Muslimani u bijegu bili zatočeni izvan UN-ove baze, u područje odgovornosti Bratunačke brigade spadala su još tri poznata mjesta zatočenja na kojima su se izvršena djela oportunističkog silovanja i ubistva, kao i jedno mjesto u Kravici na kojem je pogubljeno oko 1.000 muškaraca Muslimana. Sve vrijeme je jedinicama koje su operisale unutar ovog područja odgovornosti komandovao i za njih bio odgovoran komandant brigade Vidoje Blagojević. Nadalje, Blagojević je tokom ovog perioda preuzeo komandu i nad drugim jedinicama, kako VRS-a tako i MUP-a. Momir Nikolić je bio pomoćnik komandanta za bezbjednost i obavještajne poslove, te je bio aktivno prisutan izvršavajući svoje dužnosti pod Blagojevićevom komandom.
22. Zona odgovornosti Zvorničke brigade prostirala se od rijeke Drine ka zapadu do granice sa BiH (oko 12 km), i od rijeke Drinjače na jugu do Pilice na sjeveru (više od 30 km), i pokrivala je područje oko Zvornika na kome su se sukobile muslimanska kolona i snage VRS-a.[22] Nezavisno i odvojeno od tekućih borbenih aktivnosti, najmanje 3.000 zarobljenih Muslimana, prevezenih sa područja Bratunca, 20 km južnije, bili su zatočeni i pogubljeni na pet poznatih mjesta pogubljenja unutar zone odgovornosti Zvorničke brigade.[23] Od 4. jula do 15. jula u podne Dragan Obrenović je obavljao dužnost zamjenika komandanta brigade te je komandovao i bio u vezi sa svim jedinicama koje su operisale unutar zone odgovornosti Zvorničke brigade. Dragan Jokić je bio prisutan i tokom perioda na koji se odnosi optužnica aktivno je izvršavao svoje dužnosti načelnika inžinjerije pod Obrenovićevom komandom. Osim toga, Jokić je 14. i 15. jula bio na dužnosti dežurnog oficira Zvorničke brigade.
D. Odnos komande i organa bezbjednosti23. Unutar Drinskog korpusa kao i svake od brigada u njegovom sastavu postojao je organ bezbjednosti, koji je bio potčinjen komandantu i čiji je zadatak bio da vrši nadzor nad rodovima. U slučaju Bratunačke brigade organ bezbjednosti bio je zadužen i za obavještajne poslove. Nakon pada Srebrenice, ovi organi bezbjednosti učestvovali su u premještanju, zatočenju, pogubljenju, pokapanju i ponovnom pokapanju zarobljenih Muslimana. Ove jedinice su tokom operacije izvršavale svoje dužnosti prema uputstvima komandanta brigade, i a njihov broj vojnika, sredstava i resursa zavisio je od komande brigade.[24] Kao što je definisano u relevantnim propisima:[25] “Organ bezbjednosti je specijalizovani organ komande za organizovanje i sprovođenje mjera bezbjednosti i poduzimanje drugih vrsta specijalizovanih zadataka na polju bezbjednosti, koji spada pod njegovu odgovornost u skladu sa naročitim propisima…”[26] Nadalje, u Pravilu brigade JNA ovi organi opisani su kao "…specijalizovani organ komande koji organizuje i sprovodi mjere i postupke kontraobavještajne podrške."[27]
24. Načelnik službe bezbjednosti, ili pomoćnik komandanta za pitanja bezbjednosti, stručnjak za rukovođenje policijom, direktno je savjetovao komandanta brigade u vezi sa organom bezbjednosti izvještavajući o aktivnostima neprijatelja i predlažući protivmjere kojima će se na najbolji način angažovati jedinice vojne policije.[28] Zadatak načelnika službe bezbjednosti takođe je bio da vrši koordinaciju s organima MUP-a koji su bili prisutni u sektoru korpusa.[29] Uprkos tome što je načelnik mogao da preporuči smjer djelovanja, pripadnici organa bezbjednosti ostali su direktno podređeni i odgovorni svom komandantu, budući da je on imao ovlaštenje da naredi angažovanje jedinica i resursa.[30]
25. Nakon napada na Srebrenicu, organi bezbjednosti Drinskog korpusa funkcionisali su pod strogom kontrolom svojih komandanata. Načelnici službi bezbjednosti, čak i oni iz Glavnog štaba VRS-a, morali su tražiti odobrenje za angažovanje resursa organa bezbjednosti kako od komandanta korpusa tako i komandanta brigade odgovorne za zonu na kojoj se vodi operacija.[31] U svim aspektima operacije, uključujući iskopavanje i ponovno pokapanje u masovne grobnice komanda brigade je za izvršenje zadataka angažovala organ bezbjednosti.[32]
III. SAŽETAK DOKAZNOG MATERIJALA U VEZI SA POČINJENJEM SVAKOG OD KRIVIČNIH DJELA26. Genocid počinjen u Srebrenici zaprepašćujućih je razmjera. Kad je riječ samo o ubijenim žrtvama, to je najveći genocid u Evropi od Drugog svjetskog rata. Taj genocid uključivao je deset zasebnih masovnih pogubljenja više od 7.000 muškaraca i mladića, stotine oportunističkih ubistava, kampanju terorisanja, te prisilno premještanje 15.000 izbjeglica iz njihovih domova. Za samo nekoliko dana snage bosanskih Srba su potpuno uništile živote više od 20.000 muslimanskih žrtava.
A. Terorisanje i oportunistička ubistva u Potočarima i Bratuncu
27. Uveče 11. jula 1995. godine, nakon pada Srebrenice, 20.000 do 25.000 bosanskih Muslimana izbjeglih iz enklave okupilo se u bazi Nizozemskog bataljona UN-a u Potočarima i oko nje, otprilike tri kilometra sjeverno.[33] Uslovi u kojima su živjele te izbjeglice u Potočarima, koji su već 11. jula bili jadni, 12. i 13. jula su se dalje pogoršavali. Tokom ovog perioda nisu bile dostupne dovoljne količine hrane, vode niti sanitarne prostorije.[34] Štaviše, izbjeglice okupljene izvan baze UN-a neprestano su bile izložene granatiranju i snajperskom djelovanju jedinica VRS-a.[35]
28. Osim općenito groznih uslova života i nasumičnog granatiranja i snajperskih napada na civilne izbjeglice kao cjelinu, u Potočarima su posebno izdvajane razne izbjeglice radi pojedinačnog terorisanja i maltretiranja. Takvim događajima, koji su uključivali ubistvo, silovanje, okrutno batinanje i ostale opisane metode fizičkog zlostavljanja, tokom 12. i 13. jula prisustvovali su vojnici Nizozemskog bataljona i druge izbjeglice bosanski Muslimani.[36] Pojedinačni napadi bili su dovoljno teški da navedu nekoliko izbjeglica da pokušaju ili izvrše samoubistvo radije nego da se izlože riziku da ih terorišu bosanski Srba.[37]
29. U Potočarima su se 12. i 13. jula odigrala brojna oportunistička ubistva bosanskih Muslimana. Dana 12. jula nekoliko oficira Nizozemskog bataljona našli su na livadi nadomak baze UN-a mrtva tijela devetorice muškaraca bosanskih Muslimana.[38] Ti muškarci bili su stari od 45 do 55 godina, imali su civilnu odjeću, i bili su ustrijeljeni s leđa. Oficiri Nizozemskog bataljona su 12. jula našli još devet ili deset tijela bosanskih Muslimana u potoku iza bijele kuće, oko 45 metara od baze. [39] Ova tijela, za koja je procijenjeno da pripadaju muškarcima starim od 15 do 45 godina, imala su krvave mrlje na potiljku i leđima.
30. Rano ujutro 13. jula jedan muškarac, bosanski Musliman, naišao je na tijela šest bosanskih Muslimanki i pet muškaraca, bosanskih Muslimana, u potoku u blizini UN-ove baze u Potočarima.[40] Ovaj svjedok prepoznao je među mrtvima svoga susjeda. Tih jedanaest ljudi ubodeni su sa strane u vrat.
31. Preživjeli svjedoci opisuju vrijeme koje su proveli u Potočarima kao vrijeme neizrecivog užasa.[41]
32. Osim fizičkih napada, nad izbjeglicama bosanskim Muslimanima vršeno je opsežno verbalno zlostavljanje i zastrašivanje. Ovo zlostavljanje, u koje je spadalo i vrijeđanje na rasnoj osnovi, fizičke prijetnje i upozorenja da će sve izbjeglice biti pogubljene, vršili su vojnici i oficiri bosanski Srbi.[42] Prema riječima jednog svjedoka: “oni su samo psovali ljude, nazivali ih pogrdnim imenima, govorili im da će ih poklati, da će tu skončati. Govorili su im da odu s tog područja, da je to srpska zemlja, da je to dio “Velike Srbije” /prijevod s engleskog/.”[43]
33. Prisustvo bosansko-srpskih vojnika tokom ove kampanje terorisanja služi kao dokaz da su oni to odobravali. Starješine su vojnicima bosanskim Srbima u okolini Potočara još 12. jula stavile do znanja da će se zlostavljanje i nasrtaji na muslimansko stanovništvo tolerisati.[44] Ta svijest se raširila na snage širom zone Bratunačke brigade.
Bratunac34. Dana 12. i 13. jula mnogi od izdvojenih bosanskih Muslimana zatočenih u Potočarima ili zarobljenih iz kolone muškaraca koji su se povlačili iz srebreničke enklave, prevezeni su na mjesta u Bratuncu i njegovoj okolini, gdje su bili zatočeni u školama, zgradama i vozilima parkiranim duž puta. Vojnici i/ili pripadnici MUP-a, bosanski Srbi, ubili su na oportunistički način veliki broj ovih muškaraca od 12. jula do 13. jula uveče.
35. Od 12. jula uveče do 13. jula popodne jedan preživjeli bosanski Musliman bio je zatočen zajedno sa stotinama drugih muškaraca bosanskih Muslimana u hangaru iza škole “Vuk Karadžić” u Bratuncu.[45] Počev od otprilike 22:00 sata 12. jula pa sve do oko 16:00 sati 13. jula, vojnici, bosanski Srbi, odvajali su male grupe odabranih zarobljenika iz hangara i pogubljivali ih iza hangara. Svjedok procjenjuje da je na taj način tokom tog perioda pogubljeno više od 50 muškaraca.
36. Uveče 13. jula, drugi preživjeli bosanski Musliman bio je zatočen u velikom kamionu punom muškaraca bosanskih Muslimana.[46] Kamion je, zajedno sa drugim kamionima i autobusima punim zarobljenika, bio parkiran u blizini garaže u Bratuncu. Tokom noći su vojnici bosanski Srbi, prozivali ljude iz sela u okolini Srebrenice. Nakon što bi ti ljudi koje su odabrali izašli iz kamiona i autobusa, preživjeli bi čuo tupe udarce, krike i pucnje. Tokom noći su iz njegovog kamiona skinuta i ustrijeljena dvojica muškaraca, koji se nisu vratili.
37. Drugi preživjeli bosanski Musliman kaže da je 13. jula uveče bio svjedok ubistva jednog mentalno retardiranog zarobljenika.[47] Zarobljenici su bili zatočeni u tri autobusa parkirana ispred škole “Vuk Karadžić” u Bratuncu. Tog mentalno retardiranog muškarca iz svjedokovog autobusa su izvela trojica vojnih policajaca, bosanskih Srba, i ustrijelili ga automatskom puškom iz neposredne blizine.
38. Tokom 13. jula jedan preživjeli bosanski Musliman posmatrao je kako je jedan pripadnik snaga bosanskih Srba ščepao jednog zarobljenika i tukao ga puškom u predjelu glave dok mu lice i košulja nisu bili potpuno krvavi.[48] Sat kasnije ovaj zarobljenik je pozvan da izađe iz škole, a kad je izašao, zarobljenici koji su ostali unutra čuli su kako njegovi krici i bolno stenjanje jenjavaju.
39. Od 13. jula uveče do 15. jula ujutru isti ovaj preživjeli bio je svjedok vansudskog pogubljenja četvorice mladića bosanskih Muslimana u blizini škole “Vuk Karadžić”. Osim toga, vidio je kako su iz grupe od oko 250 zarobljenih muškaraca bosanskih Muslimana koji su bili natrpani u jednu prostoriju u školi “Vuk Karadžić” neki muškarci izdvojeni, izvedeni, mučeni i pogubljeni. To je bila česta i redovna pojava tokom ta dva dana.
B. Organizovana ubistva širokih razmjera nakon odvajanja u Potočarima i Tišći
40. Jedan muškarac bosanski Musliman koji je popodne 12. jula proveo skrivajući se iza jedne šupe odakle je imao pogled na krug fabrike cinka u Potočarima vidio kako je desetak vojnika, bosanskih Srba, u roku od nekoliko časova odrubljivanjem glave sistematski pogubilo veliki broj muškaraca bosanskih Muslimana.[49] On je opisao da su to radili tako što bi dva vojnika držali žrtvu sa rukama na leđima, dok bi je treći uhvatio za kosu. Žrtvi bi zatim odrubili glavu nekom vrstom mačete. Povremeno bi dolazio kamion na koji bi nekoliko zarobljenih bosanskih Muslimana tovarilo tijela. Kad bi bio napunjen, kamion bi otišao, te bi se potom prazan vratio po sljedeći tovar tijela. Sa mjesta na kojem su se skrivali, ovaj svjedok i još jedan bosanski Musliman koji je bio s njim jednom olovčicom su na kutiji cigareta bilježili broj pogubljenja. Olovka se slomila nakon što su prebrojali 83 pogubljenja. Ovaj svjedok vjeruje da je ukupno pogubljeno više od 100 ljudi.
41. Ova procjena potkrijepljena je svjedočenjem drugog svjedoka koji je na istom području u Potočarima vidio hrpu od 20 do 30 mrtvih tijela kojima su bili prerezani grkljani.[50] Osim toga, i zračni snimci idu u prilog iskazima ovih svjedoka.[51] Uviđajem izvršenim na ovoj lokaciji takođe se došlo do dokaza koji idu u prilog svjedočenju ovog svjedoka.[52]
Tišća42. Jedan svjedok, bosanski Musliman, 14. jula prije svitanja, preživio je pogubljenje otprilike 22 zarobljena bosanska Muslimana.[53] Ujutro 13. jula u blizini Tišće, ovog svjedoka su skinuli sa autobusa punog žena i djece koje su prevozili iz Potočara, te je bio primoran da ide pješice do teritorije koju su držali bosanski Muslimani. Vojnici, bosanski Srbi, odvojili su ga od porodice i prevezli do osnovne škole u Lukama gdje su mu vezali ruke. Tokom cijelog dana 13. jula na isti način su u školu dovodili još muškaraca, da bi ih na kraju dana bilo otprilike 22. Kad je pala noć, ovu grupu su uveli u jednu učionicu u školi. Tamo su otprilike desetorica vojnika, koji su ih čuvali, počeli da ih saslušavaju, a sa svakim pitanjem bi zarobljenik dobio puškom udarac u glavu. Premlaćivanje, koje je uključivalo udaranje nogom i metalnom šipkom, trajalo je pola sata. Ubrzo poslije ponoći, vojnici, bosanski Srbi, utovarili su zarobljenike na kamione i odvezli ih do obližnje livade na osami. Tu su vojnici otvorili vatru na zarobljenike, najprije pucavši u prikolicu kamiona gdje su zarobljenici bili natrpani, a zatim su ih jednog po jednog bacali sa kamiona i ponovo pucali u njih. Svjedok koji je preživio uspio je da pobjegne tako što je oslobodio ruke od poveza i otrčao u obližnju šumu.
43. Dio svjedočenja ovog preživjelog pokrijepljen je svjedočenjem oficira Nizozemskog bataljona koji je vidio kako su tokom 13. jula u Tišći ovi muškarci odvojeni od žena i djece u autobusima i kako su ih odveli neidentifikovani oficiri i vojnici VRS-a.[54]
C. Ubistva i maltretiranje zarobljenika uhvaćenih na cesti Bratunac-Milići
44. Jedan muškarac, bosanski Musliman, jedini je preživjeli ovog vansudskog pogubljenja tokom kojeg su 13. jula u 11:00 sati petnaestorica muškaraca ubijeni automatskim oružjem na obali rijeke Jadar, nekoliko kilometara zapadno od srebreničke enklave.[55] Ovog svjedoka, koji je sa kolonom muškaraca bosanskih Muslimana bježao iz Srebrenice, uhvatili su policajci, bosanski Srbi, u blizini Konjević Polja, 24,7 km zapadno od bratunačkog štaba na putu Bratunac-Konjević Polje. Nakon što su im oduzeti lični dokumenti, odjeća i novac, i nakon što su ih saslušali i pretukli, isti ti bosanski Srbi koji su ih uhvatili autobusom su prevezli ovu grupu zarobljenika do Jadra, i postrojili ih duž obale. Poslije duže pauze, bosanski Srbi su otvorili vatru na žrtve. Čovjek koji je preživio pogođen je u kuk i pao je u rijeku. Policajci su nastavili da pucaju u njega ali ga je struja odnijela pa je uspio pobjeći. Svjedok je prepoznao jednog od pripadnika streljačkog voda, koji je identifikovan kao pripadnik MUP-a.
Dolina Cerske45. Sa svog položaja na vrhu brda zvanog Dolina, jedan muškarac, bosanski Musliman, koji je pobjegao sa kolonom muškaraca u povlačenju iz Srebrenice, 13. jula 1995. godine oko 14:00 sati vidio je tri autobusa (u koje je ukupno moglo stati oko 150 ljudi) puna muškaraca, bosanskih Muslimana, kako skreću putem ka Cerskoj, nadomak Konjević Polja.[56] U pratnji autobusa bio je jedan oklopni transporter i još nekoliko vozila, a odmah za njima je išao jedan rovokopač. Nakon desetak minuta svjedok je začuo kako dolinom odjekuju pucnji iz lakog naoružanja i mitraljeza. Pola sata kasnije pucnjava je prestala, a autobusi su se vratili istim putem, bez zarobljenih muškaraca bosanskih Muslimana. Odmah za njima je išao oklopni transporter, dok je rovokopač ostao nešto duže prije nego što se vratio u istom smjeru. Prirodni zaključak da su ovi muškarci ubijeni potkrepljuju drugi pobjegli muškarci koji su 13. jula 1995. godine na raskrsnici kod Cerske vidjeli lokvu krvi na mjestu gdje su išla vozila. Osim toga, svjedok je u septembru 1995. godine naišao na područje gdje se nalazila masovna grobnica, koje je prepoznao po smradu istrulog mesa kao i tragovima gusjeničara i drugim znacima iskopavanja.
46. Zračni snimak na osnovu kojeg je MKSJ otkrio lokaciju grobnice u Cerskoj potvrđuje da je između 7. i 27. jula 1995. godine izvršeno neovlašteno prekopavanje te lokacije.[57] Nakon ekshumacije 1996. godine, utvrđeno je da se u grobnici nalazi 150 muških žrtava, od kojih je 149 nastradalo usljed ustrelnih povreda.[58] Broj pronađenih žrtava ide u prilog procjeni preživjelog svjedoka, koji kaže da je vidio tri autobusa puna zarobljenika, u koje je moglo stati otprilike 150 ljudi. Iz grobnice je izvađeno 48 ligatura, a među njima 24 kojima su ruke žrtava bile vezane ne leđima.[59] Sve žrtve su bile u civilnoj odjeći. Svih devet žrtava čiji je identitet sa sigurnošću utvrđen jesu muškarci bosanski Muslimani, koji se vode kao nestala lica iz Srebrenice.[60] Ne zna se da je neko preživio ovo pogubljenje, a jedinica koja ga je izvršila nikada nije identifikovana.
Skladište u Kravici47. Kampanja vansudskih pogubljenja na području Bratunačke brigade dostigla je svoj vrhunac u ranim večernjim satima 13. jula.
48. Kako kažu preživjeli svjedoci, iz kolone je zarobljeno između 1.000 i 1.500 muškaraca bosanskih Muslimana, koji su potom zatočeni na livadi u Sandićima, 18 km od Bratunca, pored puta, te prevezeni autobusima ili su hodali 1,2 km do skladišta u Kravici 13. jula 1995. godine popodne. U to vrijeme u Kravici su se nalazile jedinice specijalne policije i pripadnici vojske i oni su učestvovali su u zarobljavanju, zatočenju i premještanju Muslimana u skladište u Kravici.[61] Kad su zarobljenici potrpani u skladište vojnici bosanski Srbi otvorili su izvana puščanu paljbu i počeli bacati bombe unutra. Intenzivna pucnjava i dejstvo bombama nastavilo se i nakon što je pao mrak. Muškarci koji pokušali pobjeći kroz prozore bili su ustrijeljeni. Pripadnici Bratunačke brigade bili su u Kravici u vrijeme ovih pogubljenja.[62]
49. Jedan preživjeli ovako opisuje incident: “Čule su se puške, bombe, rafali i bilo je -- u skladištu se tako smračilo da nismo mogli ništa vidjeti. Ljudi su počeli vrištati, vikati, dozivati pomoć. Onda bi uslijedilo zatišje pa bi odjednom krenulo iznova. Tako su pucali po skladištu dok nije pao mrak…. Dolje je bilo krvi i nisam više mogao izdržati. Preko sebe sam navukao jedno mrtvo tijelo i tako ostao u skladištu oko 24 sata.” /prijevod s engleskog/[63] Sljedeće noći je ovaj preživjeli otpuzao preko mrtvih tijela koja su prekrivala betonski pod i pobjegao iz skladišta.
50. Drugi preživjeli kaže da su ljudi u skladištu bili veoma tijesno zbijeni, te da je vladala atmosfera straha i panike.[64] Kad su vojnici bosanski Srbi otvorili vatru “ljudi su počeli vrištati, i bilo je užasno. Teško mi je to opisati. Nisam vidio ništa slično ni u horor-filmovima koje sam vidio. Ovo je bilo mnogo gore od bilo kog filma. A trajalo je cijele noći, uz kratke prekide. Bosanski Srbi bi se odmorili, napravili kratku pauzu, a potom bi nastavili.” /prijevod s engleskog/[65] Poslije ponoći, kad je pucnjava prestala, ovaj preživjeli je otišao do prozora:
“Osjetio sam neku čudnu vrelinu, toplotu, koja je ustvari poticala od krvi kojom je bio obliven betonski pod, i gazio sam po mrtvim ljudima koji su ležali unaokolo. Međutim, neki su čak još bili živi, bili su samo ranjeni, pa bih začuo krik ili jecaj čim bih nagazio nekog od njih, jer sam pokušavao da se krećem što je moguće brže. Osjetio sam da su ti ljudi bili potpuno raskomadani, osjećao sam kosti tih ljudi koji su bili pogođeni rafalima ili bombama, osjećao sam kako im se drobe rebra.”
Dok je ovaj svjedok te noći iskakao kroz prozor skladišta u leđa ga je pogodio jedan stražar, ali je preživio praveći se da je mrtav sve dok stražar nije otišao.
51. Sjećanja ovih preživjelih potvrđuju zapažanja jednog svjedoka, muškarca bosanskog Muslimana, zatočenog u autobusu koji je idući putem za Konjević Polje prošao pokraj skladišta u Kravici.[66] Ovaj svjedok kaže da je s puta jasno mogao da vidi tijela odmah pokraj ulaza u skladište u Kravici, i da je čuo zvuke paljbe koji su dopirali iza skladišta. Osim toga, na skladištu je primijetio rupe od metaka koje su se mogle vidjeti s puta. Istragom u skladištu utvrđena je znatna šteta nanijeta lakim oružjem, mitraljezima i bombama; ta šteta je zaista vidljiva golim okom i prikazana je na fotografskom dokaznom materijalu.[67]
52. Iskazi onih koji su preživjeli pogubljenje u skladištu u Kravici dalje su potkrijepljeni zračnim snimcima načinjenim 13. jula 1995. godine, na kojima se vide dva autobusa parkirana kod skladišta u Kravici.[68] Prilikom istrage prikupljeni su uzorci ljudskog tkiva i krvi, uzorci ostataka eksploziva, čahure, meci i osigurači ručnih bombi, lični dokumenti i predmeti žrtava.[69] Uz to, na nedavno dobivenom video snimku vidi se hrpa tijela ispred skladišta u Kravici 13. jula. Na snimku se može čuti da se pucalo dok su snimana tijela.[70]
53. Različit dokazni materijal, u koji spadaju uzorci tla i polena[71] kao i upoređivanje čahura nađenih u masovnim grobnicama i mjestima pogubljenja koju je sproveo Biro Sjedinjenih Država za ispitivanje alkohola, duhana i vatrenog oružja, pokazuju da su pogubljenje u skladištu u Kravici i masovna grobnica Zeleni Jadar 5 (ZJ-05) povezani. [72] U prilog ovom zaključku ide i karakteristična priroda otpada nađenog u grobnici Zeleni Jadar 5, uključujući komade bodljikave žice, dijelove automobila, cigle, crijep, porcelan i sijeno.[73] Svjedoci su za neke od ovih predmeta naveli da su se nalazili u skladištu u Kravici.
54. Na osnovu uzoraka tla i polena, utvrđeno je da je grobnica pod imenom Glogova 2 (GL-02) primarna grobnica sekundarne masovne grobnice Zeleni Jadar 5, te da sadrži tijela bar nekoliko osoba pogubljenih u skladištu u Kravici.[74] Brojni predmeti pronađeni u grobnici Glogova 1 (GL-01) pouzdano ukazuju da je i ova grobnica kao dodatna primarna grobnica povezana sa skladištem u Kravici. U ove predmete spadaju komadi zidova i vrata skladišta.[75] Takođe je utvrđeno da Glogova 1 sadrži komade granata i šrapnela, što se uklapa u izvještaje preživjelih i druge dokaze djelovanja artiljerije i korištenja ručnih bombi tokom pogubljenja u skladištu u Kravici.[76]
55. Na zračnom snimku načinjenom 17. jula 1995. godine vidi se kako se obavlja iskopavanje masovnih grobnica Glogova.[77] Dokazi koji pokazuju da su se radovi na pokapanju nastavili do 19. jula 1995. godine nađeni su u knjizi zapovjesti Voda vojne policije Bratunačke brigade, u kome je zabilježeno da je odred vojne policije ove brigade 19. jula kod Glogove obezbjeđivao radnike komunalnog preduzeća.[78] Masovna grobnica Glogova nalazi se na manje od 400 metara udaljenosti od bivšeg komandnog mjesta Bratunačke brigade.[79]
Sandići56. Tokom 13. jula 1995. godine snage bosanskih Srba, među njima Momir Nikolić, načelnik službe bezbjednosti, i Nenad Đokić, oficir vojne policije Bratunačke brigade kao i pripadnici MUP-a pod komandom i kontrolom Ljubomira Borovčanina, zarobile su i zatočile zarobljenike. Zarobljenici su držani na poljani u Sandićima, 18 km zapadno od Bratunca, pored puta, sve do kasnih popodnevnih ili ranih večernjih časova, kada su ih sa poljane odveli na druga mjesta, uključujući skladište u Kravici. Do mraka je na poljani u Sandićima ostalo otprilike 10-15 zarobljenih bosanskih Muslimana. Zamjenik komandira voda, zvani Aleksa, iz kampa za obuku brigade specijalne policije na Jahorini, izdao je naređenje da se eliminiše preostalih 10-15 zarobljenika. Trojica Aleksinih podređenih odbili su da izvrše naređenje. Aleksa se ubrzo vratio na poljanu gdje su zarobljenici vansudsi pogubljeni rafalima i pojedinačnim hicima. [80]
Konjević Polje57. Dana 13. jula Momir Nikolić je izdvojio dvojicu zarobljenika, Rešida Sinanovića i Hasana Salihovića, koji su zarobljeni duž puta u blizini Konjević Polja i koje je čuvala vojna policija.[81] Nikolić je zatim odveo te zarobljenike u pravcu Bratunca, 25 km ka istoku. Ta dvojica su saslušani,[82] a zatim vjerovatno pogubljeni. Vode se kao nestali od 12. jula 1995. godine.[83]
Supermarket u Kravici58. Kako kaže jedan preživjeli svjedok, tokom noći 13. jula i 14. jula rano ujutru, više od 100 muškaraca Muslimana koje su vojnici bosanski Srbi zarobili iz kolone, bili su zatočeni na nekoliko kamiona izvan supermarketa u Kravici, 13,5 km zapadno od Bratunca, pored puta.[84] Vojnici su udarali zarobljenike kundacima, a zatim su počeli izdvajati pojedine muškarce i skidati ih s kamiona kako bi ih tukli, mučili i pogubili. Preživjeli je ispričao kako je jedan vojnik stavio cijev puške u usta jednog zarobljenika i pogubio ga.
Škola u Kravici59. Dana 13. jula, nešto poslije 18:00 sati, jedan vojnik Bratunačke brigade VRS-a držao je oko 100 zarobljenika u školi u Kravici.[85] U školi se nalazio najmanje jedan zarobljenik sa kritičnim ozljedama kojem nije pružena medicinska pomoć.[86] Ovi zarobljenici su potom prevezeni do mjesta zatočenja na području Zvornika a kasnije su odvedeni na mjesta pogubljenja, gdje su ih vansudski pogubili pripadnici VRS-a i/ili MUP-a. Jedan odred brigade specijalne policije (MUP-a) ostao je u Kravici do 14. jula 1995. godine ujutru.
D. Organizirana ubistva širih razmjera na području Zvornika60. Do 13. jula su starješine VRS-a već donijele odluku da hiljade zarobljenih Muslimana prevezu na područje Zvornika, 30 km sjeverno, kako bi ih masovno pogubili. To se jasno vidi iz kontinuiranog obrasca vansudskih pogubljenja na mjestima zatočenja, kao i uskraćivanje hrane i vode. VRS je odluku vjerovatno donio zbog poteškoća u prikrivanju tako masovnih pogubljenja na području Bratunca. Zapravo, u evidenciji vozila vojne policije Zvorničke brigade navodi se podatak da je vozilo vojne policije Zvorničke brigade 13. jula išlo u Orahovac, a 14. i 15. jula bilo na drugim mjestima pogubljenja.[87] Osim toga, preživjeli svjedoči da su prvi zarobljenici iz Bratunca otišli 13. jula uveče i stigli u Orahovac kasno te noći.[88]
Orahovac61. Popodne 14. jula 1995. godine izvršena su masovna pogubljenja zarobljenih bosanskih Muslimana na polju u selu Orahovac, manje od 5km sjeverozapadno od Zvornika. Vojnici bosanski Srbi tokom noći 13. jula ili rano ujutru 14. jula prevezli su dvije osobe koje su preživjele ovo pogubljenje sa mjesta zatočenja u Bratuncu u osnovnu školu u Grbavcima, zajedno sa otprilike 1.000 muškaraca koji su zarobljeni iz kolone ili izdvojeni u Potočarima. Kako kaže jedan od ovih svjedoka, masa zarobljenih muškaraca bosanskih Muslimana bila je zatočena u fiskulturnoj sali škole, a čuvali su ih vojnici, bosanski Srbi, koji bi povremeno pucali u zidove i tavanicu kako bi kontrolisali svoje zarobljenike.[89] Iz škole su ih odvodili u manjim grupama, ukrcavali u vozila i vojnim kamionima tipa TAM prevozili ih do obližnjeg polja.
62. Jedan preživjeli svjedok je sa svojom grupom stigao na polje i gledajući ispod poveza za oči na zemlji vidio mrtve ljude. Svjedok i njegova grupa postrojeni su i skoro istog trenutka je počela paljba. On nije pogođen, ali je pao pod težinom muškaraca koji su padali oko i preko njega. Satima je ležao na tom mjestu ispod jednog mrtvog muškarca, sve do kasno u noć. Povez mu je još bio na očima, i nije se usudio pomjerati se niti osvrnuti se oko sebe, ali je za to vrijeme čuo da je stizalo još kamiona i da je pogubljeno još mnogo muškaraca. Dok je tako ležao pretvarajući se da je mrtav, čuo je da se vojnici svom vođi obraćaju sa “Gojko.” Prepoznao je glas svog bivšeg radnog kolege, bosanskog Srbina po imenu Gojko Simić koji je, kako se pokazalo nakon istrage, služio u Orahovačkoj četi Četvrtog bataljona Zvorničke brigade. Kad se smrklo stigli su jedan rovokopač i utovarivač sa uključenim svjetlima. Svjedok je potom čuo komešanje koje je nastalo kad je jedan muškarac bosanski Musliman pokušao da pobjegne, te je tokom tog komešanja svjedok uspio pobjeći u šumu.
63. Svjedočenje drugog preživjelog u potpunosti potvrđuje ono što je prvi svjedok rekao o događajima u školi u Grbavcima 14. jula. On kaže da je od škole do polja prevezen vojnim kamionom tipa TAM punom zarobljenih bosanskih Muslimana. Skoro odmah po dolasku vojnici su otvorili vatru na postrojene muškarce. Svjedok nije pogođen, već je pao na tlo i primirio se. Posmatrao je kako jedan za drugim dolaze puni kamioni zarobljenih bosanskih Muslimana, koje bi iskrcali i pogubili. To je trajalo i kad je pala noć. Dok su trajala pogubljenja, svjedok je vidio kako jedan rovokopač kopa masovnu grobnicu. Nakon što su vojnici završili ubijanje otišli su s polja, a preživjeli svjedok i još jedan preživjeli muškarac, bosanski Musliman, zajedno su se dokopali šume.
64. Sjećanje obojice preživjelih svjedoka o tome da su vojnici bosanski Srbi pucali u fiskulturnoj sali škole u Grbavcima potvrđeno je rupama od metaka otkrivenim na sali.[90] Povez za oči pronađen u školi dalje potvrđuje paralelne iskaze ovih svjedoka.[91]
65. Relevantni dokumenti, uključujući evidenciju o vozilima Zvorničke brigade od jula 1995. godine, knjigu dnevnih zapovijesti komandira inžinjerijske čete Zvorničke brigade, kao i evidenciju o izdavanju goriva Zvorničke brigade, potvrđuju iskaze preživjelih svjedoka o tome da su u Orahovcu 14. i 15. jula 1995. godine korišteni rovokopači, utovarivači i vojni kamioni TAM.[92] Ovi dokumenti pokazuju da su do 14. jula popodne na mjestu pogubljenja bile angažovane bar dvije teške mašine, što se poklapa sa izjavama oba svjedoka da su tokom popodneva i večeri, dok su trajala pogubljenja radila dva rovokopača.[93] Ovi dokumenti potvrđuju da je oprema za iskopavanje korištena za kopanje masovnih grobnica, budući da za korištenje takve mašinerije u Orahovcu tada nije postojala nikakva druga vojna niti inžinjerijska svrha.[94]
66. Iz evidencije ljudstva čete vojne policije Zvorničke brigade vidi se da je u Orahovcu 14. i 15. jula 1995. godine bio prisutan odred vojne policije.[95] Učinjen je dodatni napor da se ova evidencija prepravi, očito u namjeri da se prikrije angažovanje ovog odreda u Orahovcu.[96] Štaviše, jedan oficir bezbjednosti Zvorničke brigade potvrdio je da je Muslimanske zarobljenike držane u Orahovcu čuvala vojna policija, te da je učestvovala u ukrcavanju zarobljenika kojima su vezane oči na kamione TAM.[97] Jedna stavka iz dnevnika pozadinske službe Zvorničke brigade u kojem je zabilježena dostava hrane policiji u Orahovcu kasno uveče 13. jula 1995. godine potvrđuje da je u tom periodu u Orahovcu bio odred vojne policije.[98] U to vrijeme u Orahovcu nije bilo borbenih aktivnosti,[99] niti je postojala bilo kakva druga legitimna vojna svrha kojom bi se opravdalo prisustvo vojne policije tih datuma u ovom malenom zaseoku.
67. Primarne masovne grobnice poznate kao Lažete 1 i 2 (LZ-01 i LZ-02) odgovaraju mjestu pogubljenja u Orahovcu. Zračnim snimcima utvrđeno je da je do prvobitnog iskopavanja tla u ovim grobnicama došlo između 5. i 19. jula 1995. godine,[100] a do drugog između 7. i 27. septembra 1995. godine.[101] Nekoliko svjedoka potvrđuje planiranje i sprovođenje sheme ekshumacije i transporta tijela iz ovih grobnica, uključujući i bivšeg pripadnika Zvorničke brigade koji je dobio naređenje da se bavi izdavanjem goriva potrebnog da se izvrši ova operacija.[102] Istraga sekundarnih grobnica na putu prema Hodžićima 3, 4, i 5 (HZ-03, HZ-04 i HZ-05) pokazuje da su ove grobnice u vezi sa primarnom grobnicom Lažete 2. Dokazni materijal koji ide u prilog zaključku da je grobnica Lažete 2 prekopavana i da je nekoliko tijela odatle prenijeto u ove sekundarne grobnice uključuje uzorke tla i polena, slične poveze za oči i ligature, identične čahure metaka i zračne snimke načinjene u vrijeme stvaranja i neovlaštenog premetanja grobnice. Zračni snimci ukazuju na to da su ove sekundarne grobnice iskopane prije 2. oktobra 1995. godine.[103] Sve osobe čiji su ostaci nađeni u ovim grobnicama sa sigurnošću identifikovani vode se na spisku nestalih lica MKCK-a kao nestali nakon pada Srebrenice u julu 1995. godine.[104]
Brana u Petkovcima68. Noću 14. jula ili rano ujutru 15. jula 1995. godine, izvršeno je masovno pogubljenje zarobljenih bosanskih Muslimana kod brane u blizini Petkovaca, oko7 km sjeverno od Zvornika. Dvojica preživjelih ovog pogubljenja prisjećaju se da su ih 14. jula 1995. godine vojnici bosanski Srbi prevezli sa mjesta zatočenja u Bratuncu do osnovne škole u blizini Petkovaca sa još oko 1.000 zarobljenih muškaraca bosanskih Muslimana koji su bili ili zarobljeni iz kolone ili izdvojeni u Potočarima.
69. Prvi preživjeli se prisjeća da je, kada je s punim kamionom muškaraca, bosanskih Muslimana, stigao do škole, bio smješten u jednu učionicu punu zarobljenika.[105] Dok su bili u školi, zarobljenici nisu dobivali vodu, i svjedok je vidio muškarce kako piju vlastitu mokraću ili mokraću sa poda.
70. Ovaj prvi preživjeli je vidio kako su vojnici od kako je pao mrak nekoliko sati iz njegove i drugih učionica izvodili male grupe zarobljenika ispred škole. Zatim je čuo kako odatle dopiru veoma glasni rafali. U jednom trenutku, oko ponoći, 14. jula preostali zarobljenici iz njegove učionice po dvojica su izvedeni i ukrcani na kamion.
71. U ranim jutarnjim časovima 15. jula 1995. godine, nakon kratke vožnje, kamion se zaustavio na mjestu za koje je svjedok kasnije vidio da je brana kod Petkovaca. Nakon što su ih postrojili, bosanski Srbi su otvorili vatru na muškarce bosanske Muslimane i svjedok je pao na zemlju, ranjen ali živ. Tu je ležao dok su vojnici ubijali ostale zarobljenike, a poslije izvjesnog vremena su on i još jedan muškarac, koji je drugi preživjeli svjedok Tužilaštva, pobjegli preko mrtvih tijela upravo kad se približavala jedna mašina. Sa mjesta na brdu iznad brane odakle je imao dobar pregled prvi preživjeli se sjeća da su on i čovjek koji je bio s njim kasnije tog jutra, 15. jula , vidjeli veliki žuti rovokopač kako sakuplja tijela na mjestu pogubljenja i tovari ih na traktor ili kamion.
72. Ono što je rekao drugi preživjeli u potpunosti potvrđuje iskaz prvog preživjelog o stradanju u školi u Petkovcima, kao i o lokaciji i načinu pogubljenja, te o tome kako je na kraju pobjegao sa prvim preživjelim.
73. Mjesto pogubljenja kod brane i primarna grobnica nalaze se u zoni odgovornosti Zvorničke brigade, i to manje od dva kilometra od komandnog mjesta 6. bataljona Zvorničke brigade.[106] Stavke iz dnevnih zapovijesti komandira inžinjerijske čete Zvorničke brigade pokazuju da je 15. jula inžinjerijska četa imala sljedeće zadatke: zadatak 6, rad ULT-a (velikog utovarivača) u Petkovcima, i zadatak 7, rad rovokopača u Petkovcima.[107] Ostoja Stanišić, komandant Šestog pješadijskog bataljona Zvorničke brigade, morao je pošalje kamion da pokupi mrtva tijela iz škole u Petkovcima jer su se mještani žalili na smrad.[108]
74. U blizini Petkovaca 15. jula 1995. godine nije bilo borbenih aktivnosti niti druge legitimne vojne svrhe koja bi iziskivala korišećenje opreme za iskopavanje tog datuma na tom području.[109] Prema putnim radnim listovima vozila 6. bataljona Zvorničke brigade, vojni kamion TAM tokom dana 15. jula četiri puta je putovao od brane do štaba inžinjerske čete i nazad kako bi obezbjedio ljudstvo, gorivo ili na drugi način pomogao operaciju.[110]
75. Zračni snimci ukazuju da je primana grobnica kod brane prvi put iskopana između 5. i 27. jula 1995. godine.[111] Uprkos zapažanjima preživjelih da su neka tijela odvezena nakon pogubljenja, istražitelji još nisu utvrdili gdje se nalazi moguća druga primarna grobnica u kojoj se nalaze žrtve ovog pogubljenja.[112] Na osnovu snimaka načinjenih iz vazduha utvrđeno je da je poznata primarna grobnica kod brane naknadno neovlašteno prekopavana između 7. i 27. septembra 1995. godine.[113] Ekshumacijom grobnice utvrđeno je da je ovo neovlašteno prekopavanje bilo obimno, u toj mjeri da su u grobnici ostali samo različiti razdvojeni dijelovi tijela koji ukazuju da je najmanji broj osoba bio 46.[114] Zračni snimci pokazuju da je sekundarna grobnica Liplje 2 (LP-02) koja je povezana sa ovom, nastala prije 2. oktobra 1995. godine.[115] U dokaze koji ovu sekundarnu grobnicu povezuju sa primarnom grobnicom kod brane spadaju identični uzorci tla i gline, karakteristike tijela, te prisustvo velikih blokova krečnjaka bez tragova atmosferskih uticaja u grobnici Liplje 2.
76. Sjećanje preživjelog da je u učionici škole u Petkovcima u kojoj je bio zatočen otvarana vatra potvrđeno je oštećenjima na školskoj tabli za koje se vjeruje da nastali odbijanjem metaka.[116] Iskaz obojice preživjelih da su zarobljenicima ruke bile vezane nekakvom uzicom ili kanapom potvrđen je time što je u primarnoj grobnici kod brane otkrivena jedna isprepletena ligatura, a u sekundarnoj grobnici Liplje 2 pronađene su 23 isprepletene ligature.[117] Na površini grobnice kod brane tokom ekshumacije je pronađeno najmanje 750 čahura metaka a oblik 464 fragmenta lubanje pronađenih tokom ekshumacije odgovara onima kakvi se viđaju kod ustrelnih rana.[118]
Vojna ekonomija Branjevo77. Između otprilike 10:00 i 16:00 sati 16. jula 1995. godine, nastavilo se masovno pogubljenje zarobljenih bosanskih Muslimana na vojnoj ekonomiji Branjevo, u blizini sela Pilica, sjevernije, otprilike 20 km od Zvornika. Dvije osobe koje su preživjele ovo pogubljenje kažu da su u školi u Pilici bili zatočeni od 14. do 16. jula sa stotinama drugih zarobljenika bosanskih Muslimana koji su takođe bili zarobljeni iz kolone ili izdvojeni u Potočarima.
78. Prvi preživjeli svjedok prisjeća se da su ga vojnici bosanski Srbi od zarobljenika u Bratuncu prevezli u Pilicu, gdje su proveli noć, zajedno sa još sedam autobusa zarobljenika.[119] Kad je došao u školu u Pilici čuo je krike i rafalnu paljbu. Odveden je u učionicu u kojoj je bilo oko 250 zarobljenika. Ubrzo su dvojica vojnika bosanskih Srba donijeli dva komada platna i natjerali dvojicu muškaraca, bosanskih Muslimana da ih istrgaju na komade i upotrijebe ih za vezivanje ruku drugih zarobljenika. Zarobljenici su u školi u Pilici proveli dvije noći.
79. Ujutru 16. jula 1995. godine, ovaj preživjeli i drugi zarobljenici u koloni su izvedeni iz škole i ukrcali su ih u autobuse koji su čekali. U prizemlju škole svjedok je primijetio jednog mrtvog čovjeka kako leži na betonu. Nakon otprilike dva kilometra vožnje, tokom kojih je preživjeli u daljini čuo paljbu iz pravca u kojem su išli, muškarci bosanski Muslimani su stigli na mjesto pogubljenja. Polovici muškaraca iz autobusa u kojem je bio preživjeli naređeno je da izađu iz autobusa, ali je preživjeli ostao. Iz autobusa je gledao kako vojnici bosanski Srbi odvode zarobljenike stazom do polja punog mrtvih tijela. Kad su ih postrojili uz te mrtve, vojnici su počeli pucati u zarobljenike, koji su padali na zemlju. Zatim su svjedok i ostatak zarobljenika izvedeni iz autobusa i u koloni odvedeni do istog mjesta. Stajali su uz nizove mrtvih ljudi, a zatim su im vojnici bosanski Srbi počeli pucati s leđa. Ovaj svjedok je pao, ali nije bio ozbiljno ozlijeđen. Ležao je za vrijeme dok su vojnici dovodili i pogubili još oko šest kolona muškaraca. Svjedok procjenjuje da je na tom polju bilo između 1.000 i 1.500 mrtvih muškaraca. Pošto je tu ležao do kraja dana, ovaj preživjeli je sa još nekoliko preživjelih pobjegao nekoliko sati prije mraka tako što je pretrčao preko mrvih tijela do grmlja na obodu polja. Kad je pao mrak ti muškarci su prošli kroz šumu i došli do drugog velikog polja punog pogubljenih muškaraca bosanskih Muslimana.
80. Iskaz prvog preživjelog o mukama u školi u Pilici i pogubljenjima koja su uslijedila na vojnoj ekonomiji Branjevo potvrđen je pričom drugog preživjelog svjedoka.[120] Nakon što je noć 13. jula proveo zatočen u autobusu u Bratuncu sa drugim zarobljenim muškarcima bosanskim Muslimanima, vojnici bosanski Srbi su 14. jula autobusom prevezli ovog preživjelog do škole u Pilici. Tokom noći 14. jula, dok je bio vani i točio vodu po naređenju jednog vojnika, čuo je da se školi približava autobus, a zatim i krike i poziv u pomoć. Nakon tih vrisaka i krika začula se rafalna paljba, koja je trajala otprilike pet do deset minuta, dok svjedoku nije naređeno da se vrati u fiskulturnu salu škole.
81. Ujutru 16. jula, zarobljenici su autobusom prevezeni do velike poljane na kojoj je ovaj preživjeli svjedok vidio veliki broj mrtvih kako leže na zemlji. Svjedok je posmatrao kako zarobljenike odvode u grupama od deset, poređaju ih uz tijela da bi ih tamo potom pogubili vojnici bosanski Srbi naoružani jednim mitraljezom M-84 i drugim automatskim oružjem. Kad je došao red na njega, ovaj svjedok i njegova grupa postrojeni su uz niz mrtvih ljudi, i kad su vojnici počeli pucati, on se bacio na zemlju. Čuo je kako vojnicima naređuju da ih ubijaju jednog po jednog, i zatim je pogođen u leđa, ali ga je metak samo okrznuo. Preživjeli je noć 16. jula proveo ležeći na poljani među mrtvima, a sljedećeg dana je pobjegao i sakrio se ispod mosta u blizini polja na kom je izvršeno ubistvo. Sa tog mjesta je mogao čuti kako radi teška mašinerija i kako vozila dolaze i odlaze sa mjesta pogubljenja. To je trajalo skoro čitavog dana 17. jula.
82. Priče ovih preživjelih svjedoka potvrđene su iskazom Dražena Erdemovića, vojnika 10. diverzantskog odreda VRS-a.[121] Dana 16. jula 1995. godine Erdemović je sa još sedam pripadnika svoje jedinice išao u štab Zvorničke brigade. Tamo ih je sačekao jedan potpukovnik i rekao im da su autobusi sa zarobljenim bosanskim Muslimanima krenuli ka njima na vojnu ekonomiju Branjevo, te da kada stignu, pripadnici jedinice treba da ih pogube. Kad se Erdemović usprotivio, rečeno mu je da ili izvrši naređenje ili će on biti ubijen. On i drugi vojnici postrojili su se nasuprot prve grupe zarobljenika i na komandu su im pucali u leđa. Ovaj prizor ponavljao se tokom čitavog dana, od oko 10:00 do oko 16:00 sati, tokom kojeg vremena Erdemović procjenjuje da je došlo otprilike 15 do 20 autobusa punih zarobljenika, te da ih je pogubljeno 1.000 do 1.200. U ranim popodnevnim časovima iz Bratunca su kao zamjena stigli vojnici u uniformama VRS-a. Od tog trenutka su vojnici iz Bratunaca preuzeli operaciju ubijanja, koji su, prije nego što bi ih pogubili, mnoge muškarce Muslimane prepoznali i terorisali.
83. Vojna ekonomija Branjevo i škola u Pilici nalaze se unutar zone odgovornosti Zvorničke brigade.[122] Vojna ekonomija Branjevo je objekat koji je funkcionisao pod kontrolom 1. pješadijskog bataljona Zvorničke brigade.[123] Putem evidencije o vozilima Zvorničke Brigade utvrđeno je da je 17. jula na mjestu pogubljenja i pokapanja u Branjevu osam i po sati bio angažovan jedan rovokopač ULT 220, a navedena svrha je “kopanje rovova u Branjevu.”[124] Ova evidencija dalje ukazuje na to da je istoga dana na tom mjestu bio i jedan rovokopač BG-700.[125] U evidenciji o izdavanju goriva Zvorničke brigade stoji da je 16. jula potpukovniku Popoviću u Pilicu poslano 500 litara goriva, a da je 17. jula 100 litara dizel goriva izdano jednom BGH-700.[126] Tokom relevantnog vremenskog perioda na ovom području nije bilo borbenih aktivnosti, te ne postoji legitimna vojna svrha koja bi iziskivala angažovanje inžinjerijske opreme u Branjevu 17. jula 1995. godine.[127]
84. Na zračnim snimcima vojne ekonomije Branjevo od 17. jula 1995. godine vidi se veliki broj tijela kako leži na polju u blizini ekonomije, kao i rovokopač koji iskopava veliku jamu.[128] Na kasnijim snimcima, od 27. septembra 1995. godine, vidi se da je ova masovna grobnica neovlašteno prekopavana, kao i svježe iskopani rov.[129] Na ovim snimcima vidljivi su i rovokopač i utovarivač, parkirani na prostoru ekonomije. Uzorci tla i polena pokazuju da je grobnica pod imenom Čančarski put 12 (CR-12) sekundarna grobnica masovne grobnice na vojnoj ekonomiji Branjevo.[130] Ustrelne rane su uzrok smrti žrtava iz ovih grobnica, a tokom postupke ekshumacije i obdukcije prikupljen je značajan broj metaka i čahura.[131] Pronađene ligature, i to 83, u primarnoj grobnici na vojnoj ekonomiji Branjevo i još 16 u sekundarnoj grobnici Čančarski put 12, potvrđuju iskaz obojice preživjelih svjedoka da su im prije pogubljenja vezane ruke.[132] Za ostatke 13 osoba izvađenih iz grobnice Branjevo utvrđeno je da pripadaju osobama koje se nakon pada Srebrenice vode kao nestale, odnosno za ostatke jedne osobe iz grobnice Čančarski put 12.[133]
Dom kulture u Pilici85. Dana 16. jula 1995. godine, nakon pogubljenja na vojnoj ekonomiji Branjevo, pripadnici vojske bosanskih Srba prevezli su se do obližnjeg sela Pilica, gdje su u Domu kulture pogubili oko 500 zarobljenih muškaraca bosanskih Muslimana. Nije poznato da je iko preživio ovo pogubljenje. Međutim, prema Draženu Erdemoviću, jedan potpukovnik iz Drinskog korpusa naredio je njegovoj jedinici i vojnicima iz Bratunca koji su učestvovali u operaciji ubijanja u Branjevu, da odu pogubiti 500 zarobljenih bosanskih Muslimana iz Srebrenice koji su držani u blizini.
86. Dom kulture u Pilici nalazi se u zoni odgovornosti 1. bataljona Zvorničke brigade. O tome da su 16. jula 1995. godine u Pilici bile prisutne i jedinice iz Bratunca govori i jedan presretnuti razgovor između potpukovnika Popovića i izvjesne osobe iz operativnog centra Drinskog korpusa u kojem se pominje dolazak ljudi iz jedinice Vidoja Blagojevića.[134] Učešće vojnika iz Bratunačke brigade u Pilici dalje je potvrđeno u dnevniku dežurnog voda vojne policije Bratunačke brigade. U upisu od 17. jula 1995. godine stoji da je prethodnog dana jedna patrola policije “ostala u Pilici zbog čuvanja i obezbjeđenja Muslimana.”[135] Vojna policija Zvorničke brigade takođe potvrđuje prisustvo vojne policije u Pilici.[136]
87. Putem evidencije o vozilima utvrđeno je da je jedan kamion TAM-130 koji je vozio Milenko Tomić, pripadnik bataljona “R” Zvorničke brigade, 17. jula 1995. godine ukupno pet puta putovao između Zvornika, Pilice i Kule, i da nije zabilježeno kakav je teret vozio ni ko je od osoblja bio prisutan.[137] I Pilica i Kula su poznata mjesta pogubljenja — Pilica je mjesto u kojem se nalazi Dom kulture u Pilici a Kula je mjesto u kojem se nalazi škola u Pilici. Informacije iz evidencije o vozilima potvrđene su zračnim snimkom načinjenim 17. jula 1995. godine na kojem se vidi kamion parkiran uz vrata Doma kulture u Pilici.[138]
88. Tokom 1996. godine istražitelji Službe za kriminalističke istrage Pomorskih snaga Sjedinjenih Država i MKSJ-a sproveli su istragu u Domu kulture u Pilici, tokom koje su došli do obimnih dokaza koji potvrđuju podrobne iskaze svjedoka o pogubljenjima do kojih je tu došlo uključujući: mnogobrojne tragove udara metaka; ostatke eksploziva; upotrijebljene metke i čahure metaka, te uzorke ljudske krvi, kose, kostiju i tkiva na zidovima i podu.[139] Oštećenja u unutrašnjosti zgrade nastala djelovanjem vatrenog oružja i eksploziva, kao i prisustvo materijala za koji je forenzičkom analizom utvrđeno da sadrže ljudsku krv, kosu, kosti i tkivo, dokumentovani su nizom fotografija i video snimkom.[140]
Škola u Ročeviću89. Dana 14. jula 1995. godine ili približno tog datuma vojnici bosanski Srbi zatočili su otprilike 500 muškaraca Muslimana u školi u Ročeviću, 3 km južno od Branjeva, i 17 km sjeverno od Zvornika. Jedan oficir za bezbjednost Zvorničke brigade poslat je u školu u Ročeviću, gdje je primijetio zatočene Muslimane. Prema jednoj šifriranoj teleks poruci dežurnog oficira Zvorničke brigade, trebalo je da se prikupi grupa dobrovoljaca i odvede u školu u Ročeviću kako bi pogubila zarobljenike. Kasnije je poslana još jedna šifrovana poruka u kojoj je ponovljeno uputstvo da se ti ljudi prikupe kako bi pogubili zarobljenike.[141] Dragan Jokić je 14. jula 1995. godine bio dežurni oficir Zvorničke brigade. Plan da se zarobljenici zatoče i pogube u Ročeviću potvrđen je i evidencijom o vozilima. Jedno vozilo Zvorničke brigade 13. jula 1995. započelo je niz odlazaka na lokacije korištene za držanje zarobljenih muškaraca Muslimana iz Srebrenice, pri čemu je u Ročeviću bilo 13. jula, dva puta 14. jula, i ponovo 16. jula.[142] Nije poznato da ima preživjelih iz škole u Ročeviću.
Kozluk90. Dana 15. jula 1995. godine ili približno tog dana, vojnici bosanski Srbi prevezli su otprilike 500 muškaraca bosanskih Muslimana iz srebreničke enklave na jedno mjesto na osami u blizini Kozluka, 11 km sjeverno od Zvornika, i vansudski ih pogubili automatskim oružjem. Nije poznato se da je iko preživio ovo pogubljenje.
91. Uviđajem izvršenim na lokaciji u blizini Kozluka potvrđeno je da je tu došlo do masovnog pogubljenja. Zračni snimci pokazuju da je masovna grobnica Kozluk nastala između 5. i 17. jula 1995. godine.[143] Dodatni zračni snimci pokazuju da je 27. septembra 1995. godine ili prije toga datuma došlo do prekopavanja ove grobnice.[144] Pokazalo se da je primarna grobnica Kozluk povezana sa sekundarnim grobnicama Čančarski put 1 i 3. Dokazi koji definitivno povezuju ove grobnice uključuju prisustvo krhotina boca od zelenog stakla i naljepnica za boce za koje se zna da potiču iz fabrike za flaširanje “Vetinka” u blizini masovne grobnice Kozluk, kao i uzorke tla i identične čahure metaka.[145] Zračnim snimcima je utvrđeno da su ove povezane sekundarne grobnice nastale između 27. septembra i 2. oktobra 1995. godine.[146]
92. Kozluk se nalazi u zoni odgovornosti Zvorničke brigade, i u njemu je sjedište pozadinske baze Zvorničke brigade.[147] Prema evidenciji vozila iz Zvorničke brigade, 16. jula 1995. godine iz baze je upućen jedan rovokopač u Kozluk, gdje je bio angažovan ukupno osam sati dok se nije vratio u bazu.[148] Ujutro 16. jula Miloš Mitrović je poslan u Kozluk da upravlja tim rovokopačem.[149] Kad je stigao, vidio je hrpe mrtvih muškaraca Muslimana pokraj malih jama koje su već bile iskopane, što je pokazivalo da se ubijanje odigralo prethodnog dana.[150] Evidencija vozila Zvorničke brigade dalje pokazuje da je kamion TAM 75 tokom 16. jula 1995. godine dva puta išao na relaciji Orahovac-Kozluk i natrag.[151]
E. Daljnja oportunistička ubistva
Oportunistička ubistva u zoni odgovornosti Bratunačke brigade Nova Kasaba
93. Jednom prilikom, između 13. i 27. jula, vojnici bosanski Srbi prevezli su 33 muškarca bosanska Muslimana koji su zarobljeni iz kolone na mjesto u blizini sela Nova Kasaba, 20 km zapadno od Bratunca i južno od Konjević Polja. Dvadesetsedmorici ovih muškaraca ruke su bile vezane na zglavcima. Najmanje 26 žrtava je primorano da živi uđu u svježe iskopane rake i u njima su pogubljeni.[152] Nije poznato se da je iko preživio ova pogubljenja. Zračni snimci pokazuju da od 7. jula 1995. godine tlo ovdje nije prekopavano[153], te da su te grobnice nastale prije 27. jula 1995. godine ili na taj dan.[154] Izvršena je pozitivna identifikacija jedne od žrtave, i utvrđeno je da se radi o muškarcu bosanskom Muslimanu koji se od pada Srebrenica 11. jula 1995. godine vodi kao nestao.[155] Uzrok smrti 32 žrtve ovih pogubljenja jesu ustrelne rane, a jedna preostala žrtva umrla je uslijed masivne traume glave.[156] U grobnici je nađeno 27 ligatura, kao i izvjestan broj upotrijebljenih metaka i čahura.[157]
Konjević Polje94. Jednom prilikom između 13. i 27. jula 1995. godine, vojnici bosanski Srbi zarobili su dvojicu mladića bosanskih Muslimana koji su bježali iz Srebrenice, i žive ih stavili u svježe iskopanu plitku grobnicu u blizini sela Konjević Polje. Meci nađeni ispod tijela, i to na mjestima koja se podudaraju sa ranama pronađenim na tijelima, ukazuju na to da su ustrijeljeni dok su bili u grobnici.[158] Zračni snimci koji su tokom istrage dati na raspolaganje MKSJ-u pokazuju da je ova grobnica, poznata pod imenom Konjević Polje 2 (KP-02) nastala 27. jula 1997. godine ili prije tog datuma.[159]
Glogova95. Jednom prilikom između 17. i 27. jula 1995. godine, vojnici bosanski Srbi zarobili su iz kolone 12 muškaraca bosanskih Muslimana, vezali im ruke na leđima i vezali ih u šest parova.[160] Potom su ih ti vojnici pogubili tako što su svakom ponaosob pucali u glavu i pokopali ih u masovnoj grobnici u blizini sela Glogova, samo 5,5 km zapadno od Bratunca pored puta.[161] Zračni snimci područja Glogove pokazuju da je ova grobnica nastala između 17. jula i 27. jula 1995. godine.[162] Evidencija ljudstva vojne policije iz Bratunca i svjedočenje lokalnih radnika komunalne službe potvrđuju prisustvo ovih osoba u Glogovi 19. jula.[163]
Oportunistička ubistva unutar zone odgovornosti Zvorničke brigade
Nezuk
96. Dana 19. jula 1995. godine vojnici bosanski Srbi iz Krajiškog korpusa, koji su prekomandovani u Zvorničku brigadu, zarobili su desetak muškaraca bosanskih Muslimana koji su bježali iz srebreničke enklave, odvezli ih na jedno mjesto u blizini Nezuka, oko 15 km sjeverozapadno od Zvornika, i pogubili ih automatskim puškama. Prema iskazu jednog od njih koji je, iako je bio pogođen iz neposredne blizine, uspio da preživi tako što je satima ležao pretvarajući se da je mrtav, vojnici su prvo saslušavali zarobljenike, tukli ih, oteli im predmete od vrijednosti, a zatim jednog po jednog izdvajali iz grupe i pogubljivali.[164] Ovaj preživjeli se sjeća da su dvije žrtve bili mladići mlađi od dobi za vojnu službu, od kojih je jedan od djetinjstva bio invalid. Drugi preživjeli odveden je u štab Zvorničke brigade i na kraju pušten na slobodu.[165] Drugi preživjeli je rekao da je on, pošto je bio vojnik, jedini pošteđen pogubljenja, budući da je mogao biti razmijenjen za zarobljene srpske vojnike. Pripadnici vojne policije Zvorničke brigade odveli su ovog preživjelog u štab zvorničke vojne policije. Pripadnici zvorničke vojne policije su ga saslušavali i tukli, a zatim su ga poslali u zarobljenički logor, odakle je pušten na slobodu nakon pet mjeseci.[166]
Štab Zvorničke brigade, juli 1995. godine97. Komandant vojne policije Zvorničke brigade pogubio je četvoricu zarobljenih muškaraca bosanskih Muslimana poslije 23. jula 1995. godine. Dva vojnika Zvorničke brigade su 18. jula 1995. godine dali hranu i odjeću ovoj četvorici bosanskih Muslimana, među kojima je bio i jedan četrnaestogodišnjak, koji su bježali iz srebreničke enklave. Iz vojnih sudskih dokumenata Zvorničke brigade utvrđeno je da su ta dva vojnika zbog toga izvedeni pred prijeki sud i optuženi za saradnju s neprijateljem.[167] Prema policijskim dosjeima vojne policije Zvorničke brigade, četvorica bosanskih Muslimana dali su izjave protiv optuženih,[168] a zatim ih prepoznali putem izbornog predočavanja.[169] Presudom su ova dvojica optuženih vojnika Zvorničke brigade proglašeni krivim i izrečena im je kazna od tri dana zatvora.[170] Ona četvorica bosanskih Muslimana su kasnije pogubljeni. Ti muškarci nalaze se na spisku lica nestalih nakon pada Srebrenice.[171] Jedan oficir bezbjednosti Zvorničke brigade potvrdio je sudbinu te četvorice Muslimana i rekao da su odvedeni u odjel za pravne poslove u podrumu zvorničkog štaba. Nakon sastanka štaba, Drago Nikolić, pomoćnik komandanta Zvorničke brigade za bezbjednost, naredio je komandantu vojne policije da te muškarce izvede i pogubi, što su oni istog dana i učinili.[172]
Štab Zvorničke brigade, august 1995. godine98. Vojnici bosanski Srbi pogubili su još jednog zarobljenog muškarca bosanskog Muslimana 20. augusta 1995. godine ili nakon tog datuma. Prema obavještajnom izvještaju Zvorničke brigade, vojnici iz Zvorničke brigade zarobili su 20. augusta 1995. godine ovog muškarca bosanskog Muslimana dok je pokušavao da prebjegne na teritoriju koju su držali Muslimani, saslušali ga, te ga nakon toga pogubili.[173] Ovaj zarobljenik se nalazi na spisku lica nestalih nakon pada Srebrenice.[174]
IV. ODGOVORNOST OPTUŽENIH SHODNO ČLANOVIMA 7(1) I 7(3) STATUTA
99. U vrijeme napada na Srebrenicu, Vidoje Blagojević je bio iskusan i vješt vojni starješina. Prije nego što je raspoređen u VRS, Blagojević je u bivšoj vojsci Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije došao do čina potpukovnika. U junu 1992., Blagojević je preuzeo dužnost komandanta Zvorničke brigade u sastavu Drinskog korpusa. Potom je služio u štabu Drinskog korpusa, a nekoliko mjeseci je bio vršilac dužnosti načelnika štaba/zamjenika komandanta Bratunačke brigade, prije nego što je u maju 1995. godine postavljen za komandanta Bratunačke brigade.
Opšta odgovornost100. Blagojević je imao čin pukovnika i sve vrijeme na koje se odnosi optužnica služio je kao komandant Bratunačke brigade.[175] Bio je prisutan u zoni odgovornosti te brigade i komandovao je njome do 18. jula 1995., kada je predvodio jedan bataljon sastavljen od vojnika te brigade u napadu na enklavu Žepa. Nakon pada Žepe, Blagojević se vratio u zonu odgovornosti brigade, do 22. septembra 1995., kada je brigada pridodata Sarajevsko-romanijskom korpusu. Uprkos tome, međutim, Blagojević se često vraćao u Bratunac. Na položaju komandanta Bratunačke brigade ostao je do sredine 1996., kada je prekomandovan u Glavni štab VRS-a.
101. Kao komandant brigade, Blagojević je bio odgovoran za planiranje, rukovođenje i nadzor nad aktivnostima svih podređenih formacija te brigade, u skladu s uputstvima koje je dobijao od svoje pretpostavljene komande na nivou korpusa i Glavnog štaba.[176]
Odgovornost po članu 7(1)102. Dokazi optužbe će pokazati da je Vidoje Blagojević krivično odgovoran po članu 7(1) zbog svog učešća u krivičnim djelima koja se terete, i u svojstvu saizvršioca i u svojstvu člana udruženog zločinačkog poduhvata. Blagojevićeva brigada je u znatnoj mjeri učestvovala u svakoj fazi udruženog zločinačkog poduhvata: pripadnici vojne policije Bratunačke brigade su učestvovali u odvajanju muškaraca i prisilnom premještanju muslimanskih žena i djece u Potočarima, Blagojević je odobrio upućivanje vojnika te brigade na zvorničko područje da čuvaju i pogube zarobljene Muslimane i Blagojević je uputio vojnike i resurse brigade na izvršenje operacije ponovnog pokopa.
Blagojevićevo komandovanje i rukovođenje aktivnostima brigade103. Blagojević je sve vrijeme na koje se odnosi optužnica bio obaviješten i izdavao je naređenja vezana za aktivnosti brigade. Kao što je niže izloženo, njegove aktivnosti su doprinijele počinjenju zločina za koje tereti optužnica i na drugi način značajno doprinijele funkcionisanju udruženog zločinačkog poduhvata.
Nedugo nakon pada Srebrenice, 11. jula, Blagojević je primijećen u Pribičevcu, na isturenom komandnom mjestu Drinskog korpusa, koje se nalazilo oko 3 km istočno od Srebrenice i 8 km jugoistočno od Potočara.[177]
104. U prisilnom premještanju i odvajanju muškaraca u Tišći i Potočarima bili su angažovani znatni resursi brigade. Dana 12. jula, Blagojević je podnio izvještaj o tome kako se ta operacija odvija.[188] Pored toga, Blagojevićev starješina za poslove bezbjednosti, Momir Nikolić, koordinisao je razne aktivnosti vezane za tu operaciju.
U toku je prevoženje turskog stanovništva (muslimanskih izbjeglica) iz reona sela Potočari prema Kladnju. Ogroman broj (10.000) izbjeglica očekuje prevoz iz sela Potočari prema Kladnju.
105. Ukratko, Blagojevićevi ljudi su aktivno učestvovali u svakom aspektu operacije prisilnog premještanja i odvajanja. Njegov neposredni podređeni učestvovao je u planiranju premještanja i neposredno se bavio ranjenim izbjeglicama. Dežurni oficir brigade bio je u poziciji da pruži podrobne podatke o tome kako se odvijalo premještanje. Četa vojne policije brigade vršila je obezbjeđenje, vodila izbjeglice u autobuse, te odvajala muškarce od njihovih porodica.
Postupanje sa zarobljenicima106. Bratunačka brigada je nastavila da igra značajnu ulogu u postupanju sa zarobljenim Muslimanima, uključujući njihov prevoz na područje Zvornika, gdje su vansudski pogubljeni. Dokazi optužbe uključuju sljedeće:
107. Zarobljeni Muslimani su prikupljeni u Bratuncu, gdje su mnogi bili zlostavljani i pogubljeni. Preživjeli zarobljenici su potom preveženi na područje Zvornika, gdje su kasnije pogubljeni.
108. Optužba će podastrijeti i dokaze o tome da su pripadnici Bratunačke brigade učestvovali u ubistvima na ekonomiji Branjevo i u Domu kulture u Pilici, u zoni odgovornosti Zvorničke brigade.
"za njega hitno traži 500 litara D2, ili će mu stati pos’o koji odrađuje."[257]
[T]rideset ljudi stiglo u 21:00 sat iz Doboša (od Vidoja Blagojevića), trideset ljudi stiglo iz Doboša u 17:05 sati, a u 17:25 stiglo sto ljudi iz Banje Luke.[260]
109. Bratunačka brigada je nastavila da podržava udruženi zločinački poduhvat tako što je pokapala tijela Muslimana koji su pogubljeni u zoni odgovornosti brigade.
110. Nekoliko mjeseci nakon masovnih pogubljenja, Bratunačka brigada je angažovala svoje ljudstvo i resurse na operaciji velikih razmjera cilj koje je bio da se prikriju zločini ekshumacijom leševa pogubljenih žrtava i njihovim ponovnim pokopom na udaljenim lokacijama.
111. Dokazi će pokazati da je Blagojević dozvolio da se ljudstvo i sredstva brigade koriste za operaciju ponovnog pokopa.
Udruženi zločinački poduhvat112. Gorenavedene činjenice dokazuju Blagojevićevu pripadnost i učešće u udruženom zločinačkom poduhvatu, osnovanom s ciljem sprovođenja zatočavanja, prisilnog premještanja, genocida, istrebljenja, progona, ubistva, pokopa, te ponovnog pokopa muslimanskih civila koji su živjeli u enklavi Srebrenica. Blagojević je bio u poziciji da se dogovara sa višim starješinama VRS-a u Bratuncu u vrijeme kad je načinjen plan da se izvrši čišćenje te enklave, što je i činio. Njegove su snage igrale ključnu ulogu u prisilnom premještanju i odvajanju muškaraca, postupanju sa zarobljenicima, masovnim pogubljenjima, pokopima i ponovnim pokopima. Brigada je u svakoj fazi djelovala u koordinaciji sa Glavnim štabom, Drinskim korpusom, Zvorničkom brigadom i MUP-om. Na primjer, Blagojevićevi vojnici su bili na mjestima pogubljenja na području Zvornika u koordinaciji sa Drinskim korpusom, a korišteni su i u operaciji ponovnog pokapanja. Počinjenjem zločina u okviru udruženog zločinačkog poduhvata i/ili omogućavanjem istog, Blagojević podliježe odgovornosti ne samo za djela koja su bila pod njegovom kontrolom i pod kontrolom udruženog zločinačkog poduhvata, nego i za sve predvidive krivične posljedice koje su proistekle iz zajedničkog zločinačkog plana, bez obzira na to ko ih je počinio.
Blagojevićevo učešće u genocidu113. Blagojević je bio svjestan da su bosanski Srbi natjerali 15.000 Muslimana da napuste Srebrenicu, pogubili više od 1.000 muškaraca Muslimana u njegovoj zoni odgovornosti, te poslali više od 5.000 zarobljenih Muslimana iz Bratunca u Zvornik na pogubljenje. Blagojević je bio svjestan da je razlog za te postupke bio uništenje brojne i značajne muslimanske zajednice u istočnoj Bosni.
114. Osim odgovornosti za svoje direktno učešće u zločinima, Blagojević snosi i odgovornost kao nadređeni, shodno članu 7(3) Statuta. Konkretno, on nije poduzeo nužne i razumne mjere da spriječi izvršenje zločina ili da kazni one svoje podređene koji su ih izvršili.
Počinjenost krivičnog djela115. Dokazi optužbe nesumnjivo pokazuju da su krivična djela opisana u prethodnim odjeljcima doista počinjena.
Odgovornost nadređenog116. Sve vrijeme na koje se odnosi optužnica, Blagojević je komandovao Bratunačkom brigadom. Kao komandant, bio je po zakonu odgovoran da spriječi krivična djela i/ili kazni krivična djela koja su počinili njegovi podređeni. Uprkos tome što je bio svjestan toga da se vrše zločini, te uprkos svojoj dužnosti da preduzme mjere, Blagojević nije preduzeo ništa protiv pripadnika brigade koji su učestvovali u zločinima u Srebrenici.
Znanje o zločinima117. Gorepomenuti dokazi će pokazati da je Blagojević znao, ili da je bilo razloga da zna, za opsežno učešće svojih podređenih u zločinima, uključujući četu vojne policije, Momira Nikolića i jedinice koje su učestvovale u pogubljenjima na ekonomiji Branjevo i u Domu kulture u Pilici.
Propust da se spriječi ili kazni118. Uprkos tome što je znao, Blagojević nije preduzeo nikakve korake da spriječi ili kazni svoje podređene koji su učestvovali u masovnim pogubljenjima. Naprotiv, Blagojević je uložio znatne napore da prikrije zločine time što je angažovao resurse i ljudstvo brigade na operaciji ponovnog pokopa.
119. Jedine istrage koje su srpske vlasti poduzele o ovim zločinima bile su farsa. U martu 1996., predsjednik Karadžić je naredio da se poduzme istraga o dva tijela koja su pronađena kod Pilice.[282] Nakon jednog jedinog sastanka i izvještaja koji je sastavio vrhovni vojni tužilac VRS-a,[283] istraga je obustavljena.[284]
120. U aprilu 1996., Karadžić je naredio da se poduzme daljnja istraga o ovim zločinima.[285] Ministar unutrašnjih poslova RS-a je kasnije, u septembru 1996., izvijestio da su viši muslimanski oficiri u koloni organizovali masovna ubistva drugih Muslimana na određenim lokacijama kako bi privukli pažnju srpskih snaga na ta mjesta, čime bi muslimanskim čelnicima olakšali bijeg sa srpske teritorije.[286] U tom izvještaju se dalje navodi da su ti postupci "doveli do 'lančanih' ubistava i samoubistava, a jedan broj ubistava je proistekao iz ranijih međusobnih sukoba i lične osvete." U tom izvještaju se ne navodi nikakvo daljnje moguće objašnjenje masovnih pogubljenja koja su izvršena nakon pada Srebrenice.[287]
Zaključak121. Kao što je gore rezimirano, dokazi optužbe će definitivno utvrditi osnovu za Blagojevićevu odgovornost za učešće u krivičnim djelima za koja se tereti shodno članu 7(1). Pored toga, Blagojević je odgovoran kao komandant, shodno članu 7(3), zato što nije spriječio krivična djela i/ili kaznio svoje podređene za zločine koje su počinili.
122. Momir Nikolić je bio na položaju pomoćnika komandanta Bratunačke brigade za bezbjednost i obavještajne poslove[288] sve vrijeme na koje se odnosi optužnica.[289]
123. Na tom položaju, jedna od Nikolićevih glavnih dužnosti bilo je postupanje sa zarobljenicima. Nikolić je bio odgovoran i za davanje uputstava četi vojne policije brigade, u konsultaciji sa komandom brigade. Dokazi optužbe će pokazati da je Nikolić tijesno sarađivao sa komandantom vojne policije i da se oslanjao na četu vojne policije koja je obavljala razne funkcije vezane za zarobljene Muslimane. Komandant vojne policije je izjavio da su on i Nikolić bili "konstantno u vezi cijelog dana".[290]
Odgovornost po članu 7(1)[291]124. Momir Nikolić snosi krivičnu odgovornost po članu 7(1) Statuta za svako od krivičnih djela za koja se tereti u optužnici. Slijedi sažetak dokaza o Nikolićevom učešću.
Prisilno premještanje i odvajanje125. Momir Nikolić je neposredno učestvovao u planiranju i provođenju prisilnog premještanja i odvajanja muškaraca, pri čemu je i rukovodio aktivnostima čete vojne policije brigade u konsultaciji sa komandom brigade.
" To je kapituliralo sve i predalo se, i evakuiraćemo sve, ko hoće i ko neće."[294]
126. Kao što je već navedeno u prethodnom odjeljku u vezi sa Blagojevićem, dodatni elementi brigade su davali podršku operaciji tako što su vršili obezbjeđenje terena oko Potočara.
Postupanje sa zarobljenicima i operacija ubijanja127. Pored prisilnog premještanja, Momir Nikolić i četa vojne policije nastavili su da igraju značajnu ulogu u postupanju sa zarobljenim Muslimanima, uključujući njihov prevoz na područje Zvornika, gdje su vansudski pogubljeni.
128. Pored toga što je učestvovao u operaciji ubijanja, Nikolić je igrao istaknutu ulogu u nadzoru nad pokopom pogubljenih žrtava.
129. Nikolić je igrao istaknutu ulogu i u rukovođenju operacijom ponovnog pokopa širokih razmjera, cilj koje je bio da se prikriju zločini počinjeni u Srebrenici.
130. Gorenavedene činjenice dokazuju da je Nikolić bio član udruženog zločinačkog poduhvata. Nikolić je prisustvovao sastancima u Hotelu "Fontana" održanim 11. jula, otprilike u vrijeme kad je, po tvrdnjama optužbe, formulisan udruženi zločinački poduhvat. Poslije tih sastanaka, Nikolić je igrao istaknutu ulogu u svim fazama operacije. On se neposredno bavio zarobljenicima koji se vode kao nestali i za koje se pretpostavlja da su mrtvi, bio je odgovoran za postupanje sa hiljadama zarobljenika koji su pogubljeni na području Bratunca i Zvornika, rukovodio je vojnom policijom prilikom izvršavanja važnih zadataka vezanih za operaciju ubijanja, i lično je nadzirao pokop i ponovni pokop. Nikolić je u svakoj fazi radio u koordinaciji sa komandantom brigade i organima bezbjednosti Drinskog korpusa i Glavnog štaba. Počinjenjem zločina u okviru udruženog zločinačkog poduhvata i/ili sprovođenjem istog, Nikolić podliježe odgovornosti ne samo za djela koja su bila pod njegovom kontrolom i pod kontrolom udruženog zločinačkog poduhvata, nego i za sve predvidive krivične posljedice koje su proistekle iz zajedničkog zločinačkog plana, bez obzira na to ko ih je počinio.[343]
Zaključak131. Nikolić je igrao značajnu ličnu ulogu u svim fazama udruženog zločinačkog poduhvata. S tim u skladu, snosi odgovornost za genocid i druga krivična djela kojima se tereti shodno članu 7(1) Statuta.
C. Dragan Obrenović132. U julu 1995., Dragan Obrenović je bio iskusni komandant u VRS-u. Obrenović je 1986. diplomirao kao prvi u svojoj klasi na Vojnoj akademiji kopnenih snaga - usmerenje za oklopno-mehanizovane jedinice, pri čemu je dvije godine studija proveo u Beogradu, a dvije u Banjoj Luci.[344] Kada je u Bosni izbio oružani sukob, Obrenović je imao čin kapetana i bio je zamjenik komandanta, da bi kasnije postao komandant bataljona i zapovijedao oklopnim bataljonom u rodu oklopnih i mehanizovanih snaga JNA.[345] U decembru 1992., Obrenović je preuzeo dužnost načelnika štaba, odnosno zamjenika komandanta Zvorničke brigade VRS-a. [346] U vrijeme napada na Srebrenicu, Obrenović je imao čin majora. Samo šest mjeseci kasnije unaprijeđen je u čin potpukovnika.
Opšta odgovornost133. Tokom cijelog vremenskog perioda na koji se odnosi optužnica, Obrenović je u odsustvu komandanta rutinski preuzimao komandu nad Zvorničkom brigadom.[347] Posebno je značajno da je Obrenović komandu preuzeo u razdoblju od 4. jula do ranog poslijepodneva 15. jula. U takvim situacijama Obrenović je preuzimao efektivnu komandu i kontrolu nad svim operacijama brigade. Direktno je zapovijedao svim pojedincima dodijeljenim ili pridodatim brigadi, uključujući i štab brigade i podređene komandante bataljona. Obrenovićeva zaduženja obuhvatala su planiranje, rukovođenje i nadzor nad aktivnostima svih podređenih formacija.
134. Obrenović je preuzeo dužnosti načelnika štaba od poslijepodneva 15. jula. Kao načelnik štaba bio je odgovoran za rukovođenje aktivnostima štaba brigade. Bio je odgovoran za nadzor, kontrolu i organizovanje aktivnosti svih jedinica koje su djelovale u okviru zone odgovornosti brigade, za davanje naređenja koja su trebala da obezbijede sprovođenje naređenja komandanta i bio je prvi savjetnik komandantu svoje brigade.[348]
Odgovornost po članu 7(1) Zašto je Obrenović znao ili trebao da zna135. Obrenović je bio obavezan raspolagati informacijama o aktivnostima brigade tokom cijelog vremenskog razdoblja na koje se odnosi optužnica i bio je u poziciji da zna i da sudjeluje u planiranju zatočavanja i ubijanja hiljada muškaraca i mladića Muslimana u zoni odgovornosti Zvorničke brigade.
136. U štabu je Obrenović imao potpun pristup informacijama u vezi sa značajnim događajima u zoni odgovornosti brigade, što je uključivalo priljev hiljada zarobljenika u zonu brigade, kretanje muslimanske kolone, korištenje jedinica koje su sudjelovale u borbama, te postupanje sa zatvorenicima, pogubljenja i pokapanje zatvorenika.
137. Na terenu je Obrenović održavao komunikaciju sa štabom brigade i svojim podređenim jedinicama.[349] Dakle, i u vrijeme kada nije bio prisutan u štabu, on je u principu bio obavještavan o značajnim događajima u zoni odgovornosti brigade, kao npr. o znatnom sudjelovanju brigade u pogubljenjima i pokapanjima, i to osobito stoga što je zbog operacije ubijanja znatni dio resursa brigade u smislu ljudstva i materijalno-tehničkih sredstava bio izvučen iz borbenih aktivnosti.
138. Obrenović je komandovao jedinicama koje su učestvovale u postavljanju zasjeda i prikupljanju obavještajnih podataka o muslimanskoj koloni.[350] Ujutro 12. jula, koordinisao je snage MUP-a i Bratunačke brigade koje su sudjelovale u zarobljavanju hiljada muškaraca Muslimana u blizini ceste Bratunac - Milići u Novoj Kasabi i Konjević Polju.[351]
139. Dana 13. jula oko 18:00 - 19:00 sati, Obrenović je bio u štabu u Zvorniku,[352] gdje je imao potpun pristup informacijama o operaciji koja se odvijala na području Bratunca, uključujući zarobljavanje i zatočavanje hiljada drugih zarobljenika. Osim toga, on je organizovao potrebnu koordinaciju između Zvorničke i Bratunačke brigade u vezi sa transportom hiljada zarobljenika na zvorničko područje, koji je trebao započeti te noći. U svom svojstvu zamjenika komandanta Obrenović je štabu brigade naredio poduzimanje pripremnih radnji za masovni priliv zarobljenika na zvorničko područje.[353]
140. Tužilac će izvesti dodatne dokaze koji će pokazati da je Obrenović tokom noći 14/15. jula bio u štabu Zvorničke brigade,[354] gdje je dobio potpuni izvještaj o pogubljenjima izvršenima ranije toga dana kod Orahovca i brane u Petkovcima.[355]
141. Obrenović je bio u štabu tokom jutra 15. jula. Prema riječima jednog pripadnika brigade koji je 15. jula bio u štabu, svi u brigadi tada su već znali za pogubljenja kod Orahovca, a većina ljudi na zvorničkom području za to je doznala toga dana, uključujući političare i civilno stanovništvo - operacija je naprosto bila toliko velika da je niko nije mogao zadržati u tajnosti.[356][357]
Pripreme za prihvat zarobljenika142. Komanda brigade bila je odgovorna za poduzimanje raznih priprema za masovni priljev zarobljenika. Na primjer, komanda je bila odgovorna za obezbjeđivanje pravaca kretanja, obavještavanje štaba brigade, nadziranje oficira u brigadi nadležnih za zarobljenike, osiguranje potrebnog ljudstva, organizaciju vozila i teške mehanizacije i davanje dozvola za upotrebu goriva.
143. Jednako su značajne pripreme koje brigada nije poduzela. Nema dokaza iz kojih bi bilo vidljivo da se organizovala nabava hrane, vode ili higijenskih potrepština, odnosno da se pokušalo obezbijediti postojanje sanitarnih čvorova ili medicinske njege na mjestima zatočavanja.[364] Jedan oficir za bezbjednost u brigadi kazaće tako u svom svjedočenju da je uvečer 13. jula bilo očigledno da će zarobljenici kod Orahovca biti pogubljeni.[365]
Upućivanje ljudstva sa linije fronta na druge dužnosti144. Uslijed operacije ubijanja došlo je do velikih premještanja resursa brigade sa borbenih položaja na zadatke gdje je ljudstvo moralo vršiti pogubljenja i pokapanja. Na primjer, vojnici su u nekoliko navrata oslobađani dužnosti na liniji fronte kako bi iskapali grobnice i obavljali zadatke u vezi sa zarobljenicima.
145. U periodu od 14. do 16. jula 1995., u zoni odgovornosti brigade izvršeno je pet masovnih pogubljenja, što je predstavljalo ogromno opterećenje za brigadu. Dana 15. jula, nekoliko sati nakon što se vratio iz komande brigade, Pandurević je to ovako objasnio komandi Drinskog korpusa:
"Dodatno opterećenje nam predstavlja veliki broj zarobljenika razmeštenih po školama u zoni brigade, kao i obaveze obezbjeđenja i asanacije terena."[375]
"Ova komanda više ne može brinuti o ovim problemima, jer za to nema ni materijalnih ni drugih snaga. Ukoliko niko ne preuzme ovu brigu, biću primoran da ih pustim."[376]
146. Tri dana kasnije, 18. jula, Pandurević se žali:
“U proteklih 10-ak dana zvornička opština je bila zatrpana srebreničkim Turcima. Neshvatljivo mi je da je neko doveo 3.000 vojno sposobnih Turaka i razmjestio ih po školama na opštini pored oko 7.000 odbjeglih po šumama, čime je stvorena krajnje složena situacija i mogućnost potpune okupacije Zvornika zajedno sa snagama na frontu. Među narodom je veliko nezadovoljstvo izazvano ovakvim postupcima i opšte je mišljenje da se Srebrenica prelomila preko leđa Zvornika.”[377]
147. Dežurni oficir u brigadi 14. jula isto tako izvještava:
…Obrenović je stvarno, ovaj maksimalno angažovan. Svi smo maksimalno angažovani, vjerujte. Najviše nas je upropastio ovaj paket…a od jutros izveštavamo o broju ljudi pa…ovaj, eto..[378]
148. Dežurnom oficiru odmah je rečeno da o tome ne govori preko nezaštićenih linija.
149. Pandurevićevo spominjanje "dodatnog opterećenja" za brigadu postaje jasno u kontekstu.
150. Ukratko, dokazi tužioca pokazaće da je brigada u razdoblju od 14. do 16. jula odigrala ključnu ulogu u operaciji ubijanja.
Upletenost oficira za bezbjednost u brigadi u masovna pogubljenja151. Oficir za bezbjednost u brigadi izravno je nadgledao različite aspekte operacije ubijanja. Oficir za bezbjednost u to vrijeme bio je Drago Nikolić, kojeg ne treba miješati sa Momirom Nikolićem iz Bratunačke brigade. Kao što je već objašnjeno, oficir za bezbjednost brigade bio je savjetnik komandanta brigade, i podređen komandantu brigade, u ovom slučaju načelniku štaba brigade, Draganu Obrenoviću.
152. Ova operacija je brigadi nametala velike zahtjeve. U Pandurevićevom odsustvu, Nikolić je izravno Obrenoviću podnosio izvještaje o razvoju operacije ubijanja i upućivao zahtjeve kojima je tražio dodatnu podršku za operaciju kad se za tim ukazala potreba.
Oportunističko ubijanje153. Nakon razdoblja organizovanih pogubljenja, pripadnici brigade vršili su i oportunističko ubijanje.
154. Obrenović je bio umiješan u pokušaje prikrivanja dokaza o masovnim pogubljenjima i grobnicama.[426]
155. Obrenović je tokom cijelog predmetnog vremena imao izravne kontakte sa ključnim ličnostima, uključujući Krstića, Pandurevića, Dragu Nikolića i Borovčanina. Obrenović je u značajnoj mjeri podupirao zločinačku operaciju. Počinjenjem krivičnih djela u okviru udruženog zločinačkog poduhvata i/ili omogućavanjem udruženog zločinačkog poduhvata, Obrenović je postao odgovoran ne samo za djela koja su bila pod njegovom kontrolom te za djela počinjena u okviru poduhvata, nego i za sve predvidive krivične posljedice koje proizlaze iz zajedničkog zločinačkog plana, bez obzira na to ko je djela počinio.
Obrenovićevo saučesništvo u genocidu156. Na temelju svega gore iznesenoga, može se zaključiti da je Obrenović znao za operaciju ubijanja hiljada muškaraca Muslimana koje je VRS držala u školama oko Zvornika. Obrenović je uz to znao da će ubijanje tolikog broja muslimanskih muškaraca dovesti do uništenja brojne i značajne muslimanske zajednice u istočnoj Bosni.
"Ubijajte to sve redom, u pizdu materinu ... Ni jednog nemojte ostavljati živog."
Obrenović jednostavno odgovara:
“Sve, sve ide po planu.”[439]
157. Kao što Obrenović snosi direktnu odgovornost za učešće u krivičnim djelima za koja se tereti, tako snosi i odgovornost kao nadređeni shodno članu 7(3) Statuta. Konkretno, on nije poduzeo nužne i razumne mjere da spriječi izvršenje zločina ili da kazni one svoje podređene koji su ih počinili.
Počinjenost krivičnog djela158. Dokazi optužbe nesumnjivo pokazuje da su krivična djela Obrenovićevih podređenih, opisana u prethodnim odjeljcima doista počinjena.
Odgovornost nadređenog159. Kao načelnik štaba odnosno zamjenik komandanta Zvorničke brigade, Obrenović je bio nadređeni u smislu člana 7(3) svaki put kada je komandant Pandurević bio odsutan iz brigade, i kada je bio na položaju vršioca dužnosti komandanta brigade. U takvim situacijama Obrenović je po zakonu bio obavezan da poduzme razumne korake kako bi spriječio krivična djela svojih podređenih ili kaznio počinioce.
160. Obrenović je u razdoblju na koje se odnosi optužnica preuzeo kontrolu nad Zvorničkom brigadom u tri navrata tokom Pandurevićevog odsustva, i to:[440]
161. U situacijama kada je imao kontrolu, Obrenović je bio zakonski obavezan da poduzme korake kao što su sprovođenje istrage o umiješanosti svojih podređenih u krivična djela, podnošenje izvještaja o krivičnim djelima nadređenom, lišavanje slobode osoba za koje se sumnja da su počinioci, te upućivanje predmeta nadležnim vojnim tužiocima.
162. S obzirom na ovlasti kojima je raspolagao, Obrenović je mogao sprovoditi disciplinu nad ljudstvom brigade. Konkretan primjer Obrenovićevih ovlasti da pripadnicima brigade izriče disciplinske mjere može se vidjeti iz informacije od četiri stranice koju je Obrenović objavio 24. augusta.[441] U toj informaciji Obrenović je izrekao kaznu od 60 dana zatvora za tri vojnika koji su proglašeni krivima za "težu povredu vojne discipline", konkretno:
Mićo TOMIĆ ... pripadnik 1. pješadijskog bataljona, popeo se na tenk, pucao u vazduh, pretio da će pobiti sve one koji bi krenuli na položaj, vraćao ih nazad i time onemogućavao izvršenje zadatka;
Stevan TEJIĆ ... pripadnik 2. pješadijskog bataljona, ponašao se isto kao i prethodno navedeni vojnik;
Veselin MILIĆ ... pripadnik 2. pješadijskog bataljona, u pijanom stanju euforično i drsko nagovarao i podstrekavao vojnike da ne idu na zadati položaj, već da se vraćaju nazad u Zvornik.
163. Obrenović nastavlja tako što proziva niz komandanata zbog:
neznanja, nesnalaženja u kritičnoj situaciji, malodušnosti, kretanja linijom manjeg otpora i solidarisanja sa delom jedinice u izbegavanju izvršenja zadatka, bežanja sa položaja pa i raspada same jedinice.[442]
164. Posljednje dvije stranice izvještaja posvećene su tiradi u vezi s "alkoholom - zlom koje moramo eliminisati iz naših jedinica."[443] Ovaj izvještaj pokazuje da je Obrenović raspolagao ovlastima u vezi sa disciplinskim pitanjima.
165. Jedan dalji primjer za mogućnost sprovođenja discipline u brigadi jeste rješenje izrečeno dvojici vojnika zbog toga što su pomagali četvorici Muslimana koji su krajem jula 1995. pokušali pobjeći iz Srebrenice U arhivi brigade nalaze se priznanja dvojice vojnika, izjave četvorice Muslimana i rješenje koje je 26. jula izrekao načelnik obavještajnog organa brigade.[444] Rješenjem se dvojici vojnika izriče kazna pritvora u trajanju "do tri dana".[445] Posebno je značajno to što će, kao što je već naznačeno, oficir za bezbjednost brigade svjedočiti da su četvorica Muslimana vansudski pogubljena nakon sastanka komandanata u štabu brigade,[446] a imena sve četvorice Muslimana nalaze se na popisu nestalih.[447] U vrijeme kada su te kazne izrečene i kada su pogubljenja izvršena Obrenović je bio načelnik štaba brigade.
Znanje o zločinima koje su počinili podređeni166. Kao što je već opširno razmotreno, brigada je u potpunosti sudjelovala u pogubljenjima i pokapanjima hiljada muslimanskih zarobljenika. Operacija je bila takvih razmjera da su 15. jula već svi u brigadi znao za ubijanja, a većina ljudi u Zvorniku za to je doznala toga dana, uključujući i političare i civile.[448] Kao načelnik štaba, odnosno zamjenik komandanta, Obrenović je znao ili je imao razloga da za zločine zna prije no što je do njih došlo. Zločini su se odigrali u njegovoj zoni odgovornosti, Obrenović je tokom cijele operacije održavao vezu sa komandom i jedinicama svoje brigade i raspolagao je potpunim i djelotvornim štabom koji će ga informisati o aktivnostima brigade.
167. Osim toga, Obrenović je priznao da je saznao za zločine nakon što je do njih došlo, a ipak nije ništa poduzeo da bi kaznio počinioce. Obrenović je izjavio da je nakon sastanka u brigadi 24. jula pitao Pandurevića o tome
Propust da se spriječi ili kazni"... šta se to govori o tim zarobljenicima, šta se dešavalo. Mislim da je [Pandurević] bio vrlo ljut i možda nervozan, da je psovao u smislu "ko mu je to smjestio" ... Na moje pitanje šta se tu dešavalo, jer u međuvremenu sam tu čuo i da je bilo nekih streljanja, jednostavno, priče su o tome već pričate po cijelom gradu, pričali su starešine u komandi, svi su bili ogorčeni."[449]
Usprkos svojim ovlastima i znanju o zločinima, Obrenović nije poduzeo razumne korake da spriječi ili kazni svoje podređene koji su u njima učestvovali. Naprotiv, Obrenović je, kao što je već detaljno pokazano, uporno pokušavao prikriti zločine.[450][451]
168. Tužilaštvo u istrazi nije našlo nikakve dokaze o tome da je komanda brigade povela istragu o zločinima, da je o tome izvijestila nadređene, kaznila ljudstvo brigade koje je u njima učestvovalo ili proslijedila predmete nadležnim vojnim tužiocima.
169. Jedine istrage koje su srpske vlasti poduzele o tim zločinima bile su farsa. U martu 1996., predsjednik Karadžić je naredio da se poduzme istraga o dva tijela koja su pronađena kod Pilice.[457] Nakon samo jednog sastanka i izvještaja koji je sastavio vrhovni vojni tužilac VRS-a,[458] istraga je obustavljena.[459]
170. U aprilu 1996., Karadžić je naredio da se sprovede daljnja istraga o tim zločinima.[460] Kasnije je ministar unutrašnjih poslova RS-a u septembru 1996. godine u svom izvještaju izjavio da su viši muslimanski oficiri u koloni organizovali na određenim lokacijama masovna ubijanja drugih Muslimana kako bi na te lokacije privukli srpske snage i na taj način olakšali muslimanskim čelnicima bijeg sa srpske teritorije.[461] U tom izvještaju se nadalje navodi da je to "dovelo do "lančanih" ubistava i samoubistava, a jedan broj ubistava je proistekao iz ranijih međusobnih sukoba i lične osvete." U tom izvještaju se ne navodi nikakvo drugo moguće objašnjenje za masovna pogubljenja koja su uslijedila poslije pada Srebrenice.[462]
Zaključak171. Kao što je gore rezimirano, dokazi optužbe jasno će uspostaviti osnovu za Obrenovićevu odgovornost za njegovo učešće u zločinima za koje se tereti shodno članu 7(1). Osim toga, Obrenović je odgovoran u svom svojstvu komandanta shodno članu 7(3), zato što nije spriječio i/ili kaznio svoje podređene za zločine koje su počinili.
D. Dragan Jokić
172. Jokić je bio pomoćnik načelnika inžinjerije Zvorničke brigade[463] sve vrijeme na koje se odnosi optužnica. Jokić je, kao pomoćnik načelnika štaba za inžinjeriju, bio odgovoran da daje preporuke za korištenje sredstava inžinjerije i da osigura pravilno izvršavanje naređenja koja komandant izda inžinjerskoj četi. On je sprovodio naređenja komande brigade vezana za operacije, te je pomagao u pozadinskim poslovima. Jokić je rukovodio inžinjerijskom četom prilikom pokopa i ponovnog pokopa više hiljada žrtava u zoni odgovornosti brigade.
173. Dana 14. jula 1995., Jokić je bio dežurni oficir u štabu Zvorničke brigade. Kao dežurni oficir, Jokić je bio dužan da, između ostalog, nadzire tok borbenih operacija, obavještava komandanta o svim promjenama ili naređenjima koje zahtijevaju odluku komandanta, bude upućen u to na kojoj se lokaciji nalaze komandant, načelnik štaba i pomoćnici komandanta, održava veze, te prima i šalje naređenja i izvještaje.[464] Tog dana, više od 1.000 zarobljenih Muslimana vansudski je pogubljeno u Orahovcu i na brani kod Petkovaca. Jokić je bio dužan da izvještava Obrenovića u vezi s odvijanjem operacije ubijanja.[465]
Odgovornost shodno članu 7(1)174. Dragan Jokić snosi neposrednu individualnu krivičnu odgovornost kao saizvršilac i kao član udruženog zločinačkog poduhvata.
Jokićevo učešće u masovnim pogubljenjima, pokopima i ponovnim pokopima175. Jokić je igrao značajnu ulogu u omogućavanju zločina u zoni odgovornosti brigade.
Dežurni oficir
". . . je stvarno ovaj maksimalno angažovan, svi smo maksimalno angažovani vjerujte… najviše nas je upropastio ovaj paket… a od jutros izveštavamo o broju ljudi . . . "[472]
General je prekinuo Jokića, rekavši da "ne želi o tome da diskutuje".[473]
176. Kao dežurni oficir, Jokić je bio u neposrednoj vezi s većinom ključnih aktera operacije. Na primjer, Jokić je priznao da je 14. jula razgovarao preko telefona i sa generalom Krstićem i sa generalom Živanovićem.[486] Nadalje, Jokić je priznao da su Beara i Popović 14. jula bili u štabu i da je s njima imao neposredne kontakte vezane za upućivanje ljudstva i opreme u Orahovac.[487] Kao što je ranije navedeno, Jokić je tokom noći 14. jula učestvovao i u razgovoru s Bearom o zarobljenicima. Jokić priznaje i da je tijesno sarađivao s majorom Obrenovićem tokom cijele operacije.[488]
177. Bio je u vezi i sa Obrenovićem, Pandurevićem, Popovićem i brojnim drugim pripadnicima brigade koji snose odgovornost za izvršenje zločina. Počinjenjem zločina u okviru udruženog zločinačkog poduhvata i/ili omogućavanjem istog, Jokić podliježe odgovornosti ne samo za djela koja su bila pod njegovom kontrolom i pod kontrolom udruženog zločinačkog poduhvata, nego i za sve predvidive krivične posljedice koje su proistekle iz zajedničkog zločinačkog plana, bez obzira na to ko ih je počinio.
Zaključak178. Jokić je odigrao ključnu ulogu u omogućavanju ubistava, pokopa, te ponovnog pokopa i snosi odgovornost saučesnika u zločinima kojima se tereti u optužnici.
Član 3, kršenje zakona i običaja ratovanja
179. U tački 4 Optužnice, sva četvorica optuženih terete se za ubistvo kao kršenje zakona i običaja ratovanja, po članu 3 Statuta. Član 3 Statuta je rezidualna klauzula koja — pored toga što daje nadležnost za tu navedena krivična djela — predstavlja i sredstvo za krivično gonjenje svih teških oblika kršenja zakona i običaja ratovanja koji nisu pokriveni drugim odredbama Statuta.[489] Povrede pravila sadržanih u zajedničkom članu 3(1)(a) četiriju Ženevskih konvencija iz 1949. (dalje u tekstu: zajednički član 3) kvalifikuju se kao teška kršenja zakona i običaja ratovanja u smislu člana 3 Statuta.[490]
180. Ubistvo kao povredu zajedničkog člana 3[491] čine sljedeći elementi: (a) da je postojao neksus između ubistva i oružanog sukoba, (b) da je ponašanje optuženog prouzrokovalo smrt jedne ili više osoba, (c) da je takvim ponašanjem optuženi imao namjeru da liši života ili nanese tešku povredu ispoljavajući bezobzirnu nebrigu za ljudski život, i (d) da su žrtva ili žrtve bile osobe koje ne učestvuju aktivno u neprijateljstvima.
Postojao je neksus između ubistva i oružanog sukoba181. “Oružani sukob postoji svuda gdje se pribjeglo oružanoj sili između država ili produženom oružanom nasilju između vlasti i organizovanih naoružanih grupa, ili pak između takvih grupa unutar jedne države”.[492] Traženi neksus između tako definisanog oružanog sukoba i ubistva nije naročito uzak, niti u vremenskom, niti u prostornom smislu. Međunarodno humanitarno pravo trajanje oružanog sukoba proteže i na vrijeme nakon prestanka neprijateljstava, sve do trenutka zaključenja opšteg mira ili mirovnog rješenja.[493] Štaviše, zajednički član 3 primjenjuje se i van užeg prostornog konteksta stvarnog poprišta borbenih operacija tako da je dovoljno da postoji “bliska veza” između ubistva i neprijateljstava na drugim dijelovima teritorije pod kontrolom strana učesnica u sukobu.[494]
Ponašanje optuženog uzrokovalo je smrt jedne ili više osoba182. Pretresno vijeće u predmetu Čelebići napominje da i propusti kao i radnje mogu zadovoljiti element actus reus ubistva, te da ponašanje optuženog mora biti “suštinski uzrok” smrti žrtve.[495] Dakako, nije potrebno da su okolnosti takve da se krivično djelo dogodilo samo zbog učešća optuženog.[496] Kada se radi o više optuženih ili o počiniocima visokog nivoa, ako su optuženi pojedinačno izvršavali komplementarne i različite dijelove zločinačkog plana, actus reus ubistva može da se pripiše svakom od optuženih pojedinaca.[497] Konkluzivni dokaz smrti žrtve može biti bilo direktan bilo indirektan.[498]
Takvim ponašanjem optuženi je imao namjeru da liši života ili nanese tešku povredu ispoljavajući bezobzirnu nebrigu za ljudski život183. Mens rea koja se po po članu 3 Statuta traži za ubistvo utvrđuje se onda kada smrt žrtve nije bila slučajna ili nehatna posljedica radnji ili propusta optuženog, nego onda kada je optuženi imao namjeru da liši života ili nanese tešku povredu ispoljavajući bezobzirnu nebrigu za ljudski život.[499] O postojanju namjere može se zaključiti na osnovu okolnosti, naprimjer ako je smrt bila predvidiva posljedica radnji ili propusta optuženog ili ako nebrigu optuženog pokazuje prihvatanje pretjeranog rizika.[500]
Žrtva ili žrtve bile su osobe koje nisu aktivno učestvovale u neprijateljstvima184. Kategorija osoba koje ne učestvuju aktivno u neprijateljstvima obuhvata kako civile, tako i pripadnike oružanih snaga koji su položili oružje ili koji su hors de combat zato što su bolesni, ranjeni, zatočeni ili iz nekog drugog razloga.[501] Iz ove definicije jasno proizlazi da uhapšena ili zatočena lica ne učestvuju aktivno u neprijateljstvima.
Član 4, genocid185. Tačka 1A Izmijenjene spojene optužnice protiv Momira Nikolića tereti za genocid po članu 4(3)(a) Statuta Međunarodnog suda. Tačka 1B Izmijenjene spojene optužnice Momira Nikolića alternativno tereti za saučesništvo u genocidu po članu 4(3)(e) Statuta Međunarodnog suda. Tačka 1B Izmijenjene spojene optužnice Vidoja Blagojevića i Dragana Obrenovića tereti za saučesništvo u genocidu po članu 4(3)(e) Statuta Međunarodnog suda.
186. Krivično djelo genocida po članu 4(2) Statuta sastoji se od dva bitna elementa. Prvo, da bi se mogla donijeti osuđujuća presuda za genocid, potrebno je da postoji actus reus ili materijalni element krivičnog djela, koji se sastoji od jedne ili više radnji navedenih u članu 4(2). Drugo, za osuđujuću presudu za genocid mora se utvrditi mens rea krivičnog djela, koja se sastoji u posebnoj namjeri da se, u cijelosti ili djelimično, uništi nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva.[502]
Materijalni element krivičnog djela (actus reus) koji se sastoji od jedne ili više radnji navedenih u članu 4(2)187. Actus reus, odnosno genocidno ponašanje za koje se optuženi u ovom predmetu terete, jeste lišavanje života pripadnika grupe (član 4(2)(a)) i nanošenje teške tjelesne i duševne povrede pripadnicima grupe (član 4(2)(b)).
Član 4(2)(a): Lišavanje života pripadnika grupe188. U formulaciji člana 4(2)(a) specificirana su tri elementa: prvo, da je optuženi lišio života jednu ili više osoba; drugo, da su te osobe pripadale određenoj nacionalnoj, etničkoj, rasnoj ili vjerskoj grupi; i treće, da je optuženi imao namjeru da tu osobu ili osobe liši života.
189. U presudi u predmetu Akayesu iznosi se da je “lišavanje života”, navedeno kao komponenta krivičnog djela genocida, šire od “ubistva” i da uključuje sve oblike namjernog lišavanja života.[503] Slično tome, i Komisija za međunarodno pravo napominje da je “lišavanje života” šire od “ubistva” i da je taj termin “izabran kao ekvivalent francuskoj riječi meurtre koja ima širi sadržaj od riječi assassinat”.[504] Po francuskom Kaznenom zakoniku, meurtre obuhvata sve oblike hotimičnog lišenja života,[505] dok assassinat pokriva samo ubistvo s predumišljajem.[506] Shodno tome, tužilac tvrdi da svi oblici hotimičnog lišavanja života, bez obzira na to da li se radi o lišavanju života s predumišljajem ili ne, zadovoljavaju uslove koji se traže za “lišavanje života” u smislu člana 4(2)(a).
Član 4(2)(b): Nanošenje teške tjelesne ili duševne povrede jednoj ili više osoba190. U formulaciji člana 4(2)(b) specificirana su tri elementa: prvo, da je optuženi nanio tešku tjelesnu ili duševnu povredu jednoj ili više osoba; drugo, da ta osoba ili osobe pripadaju određenoj nacionalnoj, etničkoj, rasnoj ili vjerskoj grupi; i treće, da je optuženi imao namjeru da nanese povredu toj osobi ili osobama.
191. Tužilac usvaja definiciju “teške tjelesne ili duševne povrede” iz člana 4(2)(b) kako ju je formulisalo Pretresno vijeće u predmetu Krstić:
192. “[T]eška tjelesna ili duševna povreda kao actus reus u smislu člana 4 jeste namjerna radnja ili propust kojim se nanosi teška tjelesna ili duševna patnja. Težina patnje mora se procjenjivati od slučaja do slučaja, i to na osnovu konkretnih okolnosti. U skladu sa presudom u predmetu Akayesu, Pretresno vijeće smatra da teška povreda ne mora biti uzrokom trajne i neizlječive povrede, no mora uključivati povredu koja je teža od privremene ojađenosti, nelagode ili poniženja. Mora se raditi o povredi čija je posljedica dugotrajno i teško oštećenje sposobnosti osobe da vodi normalan i konstruktivan život. Prihvativši gore iznesenu sudsku praksu, Vijeće smatra da su nečovječno postupanje, mučenje, silovanje, seksualno zlostavljanje i deportacije među radnjama koje mogu prouzročiti tešku tjelesnu ili duševnu povredu”.[507]
193. Pretresno vijeće u predmetu Krstić nadalje napominje da “rane i trauma koje je pretrpjelo onih nekoliko pojedinaca koji su uspjeli preživjeti masovna pogubljenja” nanesene nakon pada srebreničke enklave predstavljaju tešku tjelesnu i duševnu povredu u smislu člana 4(2)(b).[508]
Mens rea krivičnog djela, koja se sastoji u posebnoj namjeri da se uništi, u cijelosti ili djelimično, neka nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva194. Pored genocidnog ponašanja optuženog u smislu člana 4(2), u postupku za genocid tužilac mora dokazati van razumne sumnje da je to ponašanje bilo počinjeno “sa namjerom da se, u cijelosti ili djelimično, uništi neka nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva”. Prema načinu kako je formulisana, ta tražena namjera utvrđuje se prema tri svojstvene komponente: prvo, prema stepenu ili kvalitetu traženog stanja svijesti; drugo, prema domašaju traženog stanja svijesti; i treće, s obzirom na formulaciju “u cijelosti ili djelimično”. Osim toga, biće neophodno da se vodi računa o dokaznim sredstvima za dokazivanje tražene namjere.
195. Širi, objektivni kontekst u kojem se genocidno ponašanje dogodilo ne smije se brkati s elementom stanja svijesti niti bilo kojom od njegovih komponenti. Objektivni kontekst je, međutim, u najvećem broju slučajeva suštinski i inherentan dio svakog suđenja za genocid na osnovu Statuta ili Konvencije protiv genocida iz 1948. godine. U ovom predmetu, tužilac će izvesti dokaze koji pokazuju da je postojao širi kontekst koji doseže stepen očiglednog obrasca progona i da je genocidno ponašanje za koje tereti optužnica bilo integralni dio tog obrasca.
Stepen ili kvalitet traženog stanja svijesti: “s namjerom da uništi”196. Ocjenjujući vinost glavnog počinioca i tvorca plana počinjenja genocida, Pretresno vijeće u predmetu Krstić usvojilo je definiciju genocidne namjere koja obuhvata radnje “počinjene sa ciljem uništenja cijele grupe ili nekog njenog dijela”.[509] Međutim, Pretresno vijeće je upozorilo da nije potrebno da za genocidne radnje predumišljaj postoji dugo vremena unaprijed, nego da se cilj uništavanja grupe mogao formulisati i kasnije tokom sprovođenja vojne operacije, prvenstveni cilj koje nije imao nikakve veze sa sudbinom grupe.[510]
197. Isto kao i u slučaju drugih zločina sankcionisanih Statutom, za lica koja nisu glavni počinioci u smislu člana 7(1) ne traži se isto stanje svijesti. Shodno članu 7(3), kriterijum za ocjenjivanje stanja svijesti koji se primjenjuje u slučaju odgovornosti u svojstvu nadređenog nalaže da je nadređeni “znao ili je bilo razloga da zna” da se njegov podređeni “sprema počiniti [genocid] ili /ga/ je već počinio”. Ako se primijeni stav iz presude Pretresnog vijeća u predmetu Kvočka, “svijest o tome da se u okviru sistema čin[i] [genocid] i svjesno učešće u tom sistemu na način kojim se bitno pomaže ili olakšava činjenje” genocida ispunjava kriterijum mens rea za učestvovanje u udruženom zločinačkom poduhvatu.[511]
Domašaj traženog stanja svijesti: “neka … grupa kao takva”198. Prvostepene presude u predmetima Krstić,[512] Akayesu[513] te Kayishema i Ruzindana[514] podržavaju i usvajaju definiciju “grupe kao takve” iz Nacrta kodeksa Komisije za međunarodno pravo:
Grupa sama po sebi je krajnji cilj ili namjeravana žrtva ovog tipa masovnog kriminalnog ponašanja. […] namjera mora da bude uništenje grupe “kao takve”, dakle, kao odvojenog i zasebnog entiteta.[515]
199. Kako se dalje napominje u prvostepenim presudama u predmetima Krstić[516] i Jelisić,[517] element grupe “kao takve” genocid čini vanredno teškim zločinom i bitno različitim od drugih teških zločina — kao što je progon — u kojima počinilac svoje žrtve odabire zbog njihove pripadnosti određenoj zajednici, ali ne teži nužno tome da tu zajednicu uništi kao zasebni entitet.
Izraz “u cijelosti ili djelimično”200. Da bi podlijegao odgovornosti po članu 4, nije potrebno da je počinilac genocida težio tome da uništi cijelu grupu. Utvrđivanje veličine dijela grupe za koji je optuženi morao imati namjeru da ga uništi kako bio zadovoljen uslov “djelimičnog” uništenja zavisiće o nivou prisutnosti grupe odnosno geografskom prostoru koji ona zauzima, te o počiniočevoj subjektivnoj percepciji ciljane grupe kao zasebnog entiteta. Prema stavu Pretresnog vijeća u predmetu Krstić, počinioci genocida “dio grupe koji žele da unište moraju smatrati zasebnim entitetom koji mora da se eliminiše kao takav”.[518]
201. Jedan od načina da se dio grupe percipira kao zasebni entitet jeste njena koncentrisanost na ograničenom geografskom prostoru. U presudama u predmetima Jelisić[519] i Akayesu[520] smatra se da genocid može direktno ciljati i manje geografsko područje. Slično tome, u prvostepenoj presudi u predmetu Krstić konstatovano je sljedeće:
“[U]bijanje svih pripadnika dijela grupe locirane unutar manjeg geografskog područja, čak ako i rezultira manjim brojem žrtava, okvalifikovaće se kao genocid onda kada je izvedeno s namjerom da se uništi dio grupe kao takve lociran na tom manjem geografskom području. Zaista, meta fizičkog uništenja može biti i samo geografski omeđeni dio veće grupe zbog toga što počinioci genocida namjeravano uništenje smatraju dovoljnim da zatru grupu kao poseban entitet na geografskom području koje je posrijedi. U tom smislu, važno je imati na umu ukupan kontekst u kojem je fizičko uništavanje sprovedeno”.[521]
202. Štaviše, namjera optuženog da se ustremi na određenu grupu ne smije se brkati sa razmjerima stvarno postignutog uništenja ciljane populacije. Genocid ne implicira stvarno istrebljenje ciljane grupe u cjelini, nego biva ostvaren čim je neka od radnji navedenih u Statutu počinjena sa traženom posebnom namjerom.[522]
203. Formulacija “djelimično” može se nadalje shvatiti u smislu da se odnosi na sociološki omeđen segment ciljane grupe. U predmetu Jelisić, Pretresno vijeće je smatralo da dio ciljane grupe može da bude predmetom genocidne namjere onda kada ta namjera teži eliminaciji “najreprezentativnijih pripadnika ciljane zajednice”.[523] U tom slučaju, genocidna namjera teži uništenju konačnog broja svrsishodno odabranih osoba zbog efekta koji će njihov nestanak imati na opstanak grupe kao takve. Komisija stručnjaka UN-a za bivšu Jugoslaviju slaže se sa tim zaključkom, iznoseći mišljenje da izraz “djelimično” može da podrazumijeva i dio grupe koji se svodi na, naprimjer, njeno vodstvo.[524] Konstatujući postojanje genocidne namjere da se djelimično uništi muslimansko stanovništvo Srebrenice, Pretresno vijeće u predmetu Krstić je napomenulo da selektivno uništavanje muških pripadnika te grupe može imati dalekosežne posljedice za grupu kao cjelinu. Konkretno, namjerno uništenje muških pripadnika te tradicionalno patrijarhalne zajednice, zajedno sa prisilnim premještanjem ostatka populacije, bilo je sračunato na to da će “neizbježno za posljedicu imati fizički nestanak bosansko-muslimanskog stanovništva u Srebrenici”.[525]
204. Dakle, namjerno “djelimično” uništenje odnosi se ili na znatan dio grupe u smislu broja njenih pripadnika unutar predmetnog geografskog konteksta, ili na značajan dio grupe kao što su njeni vodeći članovi u sociološkom smislu, što podrazumijeva i muškarce u tradicionalno patrijarhalnom društvu.
Osnovi za zaključak o postojanju tražene namjere iz člana 4205. Zaključak o tome da je optuženi imao namjeru da počini genocid u smislu člana 4 može se izvesti na osnovu dokaza.[526] Takav zaključak može se izvesti iz jednog ili više faktora koji uključuju, ali se ne ograničavaju na sljedeće: (1) “opšta politička doktrina” iz koje su proistekle “nedozvoljene radnje”,[527] (2) opšti karakter nasilja u regiji ili u zemlji,[528] (3) postojanje genocidnog plana i učestvovanje optuženog u stvaranju i/ili izvršenju tog plana,[529] (4) “razmjeri počinjenih nasilja”,[530] (5) opšti kontekst počinjenja i/ili ponavljanja drugih destruktivnih ili diskriminacionih radnji počinjenih u okviru istog obrasca ponašanja, sistematski uperenih protiv iste grupe, bez obzira da li ih je počinio isti počinilac ili neko drugi,[531] (6) “počinjenje radnji koje udaraju, ili za koje sami počinioci vjeruju da udaraju na same temelje grupe”,[532] (7) mržnja prema grupi optuženog i/ili njegovih saradnika koji su učestvovali u počinjenju krivičnog djela, uključujući nadređene i podređene,[533] (8) stepen u kojem je grupa stvarno uništena, u cijelosti ili djelimično,[534] (9) izjave optuženog i/ili njegovih saradnika,[535] te (10) prikrivanje tijela u masovnim grobnicama, čime se preživjelima nanosi “velika bol” jer “oplakivanje ne mogu odbolovati sve dok im se ne potvrdi smrt njihovih bližnjih”.[536] Međutim, nijedan od tih faktora sam po sebi nije neophodna komponenta genocida. Od tužioca se traži da dokaže genocidnu namjeru, ali ne i genocidni motiv. Motiv nije konstitutivni element ovog zločina.[537]
Član 4, saučesništvo u genocidu206. Tužilac tvrdi da su elementi krivičnog djela saučesništva u genocidu po članu 4(3)(e) sljedeći: (a) optuženi je saučestvovao u počinjenju jedne ili više radnji iz člana 4(2), (b) zločin jeste počinjen, i (c) optuženi je znao da se zločin čini radi ostvarenja namjere da se uništi, u cijelosti ili djelimično, neka nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva.
207. Nije potrebno da saučesnik u genocidu svjesno želi uništiti, u cijelosti ili djelimično, neku nacionalnu, etničku, rasnu ili vjersku grupu kao takvu. Dovoljno je da je saučesnik u genocidu znao da je glavni počinilac djelovao s genocidnom namjerom.[538]
Član 5, zločini protiv čovječnosti208. U tački 3 Izmijenjene spojene optužnice sva četvorica optuženih terete se za ubistvo kao zločin protiv čovječnosti po članu 5(a) Statuta Međunarodnog suda, u tački 2 Izmijenjene spojene optužnice za istrebljivanje kao zločin protiv čovječnosti po članu 5(b) Statuta, te u tački 5 Izmijenjene spojene optužnice za progone na političkoj, rasnoj i vjerskoj osnovi kao zločin protiv čovječnosti po članu 5(h) Statuta. Vidoje Blagojević i Momir Nikolić u tački 6 Izmijenjene spojene optužnice terete se za prisilno premještanje kao zločin protiv čovječnosti po članu 5(i) Statuta.
Zajednički elementi krivičnih djela za koja se tereti po članu 5209. Opšti uslovi za član 5 jesu: (a) da je postojao oružani sukob, (b) da je postojao rasprostranjeni ili sistematski napad usmjeren protiv civilnog stanovništva, (c) da je ponašanje optuženog povezano sa rasprostranjenim ili sistematskim napadom usmjerenim protiv civilnog stanovništva, i (d) da je optuženi bio svjestan šireg konteksta u kojem se odvija njegovo ponašanje.
210. Oružani sukob može biti unutrašnji ili međunarodni.[539] Međutim, član 5 ne postavlja kao uslov nikakvu suštinsku vezu između zločina za koji se tereti i oružanog sukoba.[540] Dovoljno je da se djela geografski i vremenski podudaraju sa oružanim sukobom.
211. “Napad” ne treba da bude i “rasprostranjen” i “sistematski”, dovoljno je jedno od dvoga.[541] Izraz “rasprostranjen” odnosi se na radnje počinjene u “širokim razmjerima” i “protiv velikog broja žrtava”,[542] bez obzira na geografski raspon. Takođe, budući da se “napad širokih razmjera koji je usmjeren protiv velikog broja žrtava zasniva /…/ uglavnom na nekom obliku planiranja ili organizacije”,[543] činjenica da je napad bio rasprostranjen sama po sebi može da bude dokaz sistematskog karaktera napada.[544] Izraz “sistematski” “odnosi se na organiziranu prirodu djela nasilja i na malu vjerovatnost da je do tih djela došlo nasumce”.[545] Za zločin protiv čovječnosti ne traži se da se dokaže postojanje globalnog plana ili programa da se viktimizira neka populacija, a mada dokazi o postojanju programa mogu ići u prilog zaključku da se radilo o sistematskom napadu, taj element može se van razumne sumnje dokazati i drugim relevantnim dokazima ili kombinacijom dokaza.[546]
212. Izraz “civilno stanovništvo” znači da ono “jednostavno treba da bude ‘pretežno civilnog karaktera’“.[547] Stanovništvo se može smatrati “civilnim” čak i ako je među civilima prisutno nešto necivila odnosno vojnika.[548] Prilikom utvrđivanja da li je žrtva bila civil, u obzir treba da se uzme prije konkretna situacija žrtve u trenutku kada su zločini počinjeni nego njen status.[549]
213. Kako implicira izraz “povezan sa”, za donošenje osuđujuće presude za zločine protiv čovječnosti po članu 5 potrebno je da postoji nekakav neksus između radnji optuženog i napada. “Djela optuženog moraju objektivno biti dio ‘napada’ na civilno stanovništvo, ali ne moraju biti počinjena u trenutku kad je taj napad u punom zamahu. Ta djela ne smiju biti izolovana, ona moraju biti dio napada. Zločin koji je počinjen nekoliko mjeseci nakon glavnog napada na civilno stanovništvo, ili na udaljenosti od nekoliko kilometara od istog, ipak se može smatrati dijelom tog napada ako je dovoljno povezan sa njim”.[550]
214. Za osudu po članu 5 traži se da je stanje svijesti optuženog bilo takvo da je on shvatao širi kontekst u kojem se njegovo ponašanje odvijalo. Ta komponenta nalaže da “djela optuženog moraju biti dio obrasca rasprostranjenih ili sistematskih zločina” i da je “optuženi morao znati da se njegova djela uklapaju u taj obrazac”.[551]
Elementi pojedinih zločina215. Optuženi podliježe odgovornosti za sve konkretne zločine o kojima se raspravlja niže, ako je djelovao hotimično, tj. svjesno, a ne slučajno. Ta mens rea ne uključuje samo namjeravanje optuženog da prouzrokuje posljedicu, nego i djelovanje u bezobzirnoj nebrizi za to da li će posljedica nastupiti.[552]
Član 5(a): Ubistvo216. Elementi ubistva u smislu člana 5(a) jesu[553]: (a) da je optuženi svojim ponašanjem prouzrokovao smrt jedne ili više osoba, i (b) da je optuženi time imao namjeru da liši života ili nanese tešku povredu ispoljavajući bezobzirnu nebrigu za ljudski život.
217. Elementi ubistva kao zločina protiv čovječnosti ne zahtijevaju opširnu zasebnu analizu. Upućujemo na diskusiju koja slijedi niže, a u vezi sa ubistvom kao kršenjem zakona i običaja ratovanja.[554]
Član 5(b): Istrebljivanje218. Za istrebljivanje po članu 5(b) “može se reći da je to ubistvo masovnih razmjera”.[555] Elementi istrebljivanja jesu: (a) da su optuženi ili njegovi podređeni učestvovali u lišavanju života osoba,[556] i (b) da “da su radnja ili propust izvršeni s namjerom da se žrtva liši života ili da joj se nanese teška tjelesna ozljeda za koju je počinilac morao razumno predvidjeti da će rezultirati smrću”.[557]
219. Neophodni uslov za krivično djelo istrebljivanja, za razliku od krivičnog djela ubistva, jeste masovno uništavanje.[558] Uz izraz “masovno” ili “velikih razmjera” nije zadano neko brojčano određenje nego se ovo svojstvo može utvrđivati od slučaja do slučaja na osnovu zdravorazumskog pristupa.[559] U prvostepenoj presudi u predmetu Krstić smatra se da se “istrebljivanje” može primijeniti i na počinjenje zločina koji nije “rasprostranjen”, ali je ipak sračunat na uništenje značajnog dijela populacije distinktne po nekoj karakteristici (karakteristikama) koje nisu obuhvaćene Konvencijom protiv genocida, ali koja se sastoji i od relativno malog broja ljudi.[560]
220. Za istrebljivanje se traži da su žrtve “određene imenovane ili definisane osobe”, što znači naprosto bilo koja grupa pojedinaca koje počinilac na neki način smatra kategorijom.[561] Osim uslova da žrtve moraju biti pripadnici civilnog stanovništva, “definisani” pojedinci ne trebaju imati zajedničke karakteristike, i mogu činiti grupu koja kao grupa postoji samo u svijesti počinioca.[562] Ova definicija je bitno šira od kategorije nacionalnih, etničkih, rasnih i vjerskih grupa zaštićenih Konvencijom protiv genocida. Nadalje, istrebljivanje se, za razliku od genocida, može dogoditi u situacijama gdje “su neki pripadnici grupe ubijeni, dok su ostali pošteđeni”.[563]
Član 5(h): Progon221. Za progon po članu 5(h) traži se sljedeće:[564] (a) da je optuženi počinio radnje ili propuste nad žrtvom ili populacijom-žrtvom kršeći time neko osnovno odnosno temeljno ljudsko pravo, (b) da je ponašanje optuženog imalo političku, rasnu ili vjersku osnovu, i (c) da je optuženi postupao sa traženim diskriminacionim stanjem svijesti.
222. Postoji mnogo oblika radnji ili propusta[565] koji čine progon.[566] U predmetu Kupreškić, progoni se definišu kao “grubo i flagrantno uskraćivanje na diskriminatornoj osnovi nekog temeljnog prava koje je utvrđeno međunarodnim običajnim ili konvencionim pravom”.[567] Iako se radnje s karakterom progona ne ograničavaju na radnje navedene u Statutu,[568] sve radnje s karakterom progona moraju dosezati isti nivo težine kao i ostale radnje koje ulaze u definiciju zločina protiv čovječnosti.[569] Radnja s karakterom progona kažnjiva po članu 5(h) može uključivati uskraćivanje širokog raspona prava, uključujući napade na politička, socijalna i/ili ekonomska prava.[570] Progon mogu konstituisati kako nefizičke radnje ekonomske ili sudske naravi,[571] tako i fizičke radnje (kao što su npr. istrebljivanje, lišavanje života, premlaćivanje, mučenje, porobljavanje, zatvaranje i deportacija).[572] Uništavanje imovine takođe može da se smatra radnjom s karakterom progona.[573] Naprimjer, Pretresno vijeće u predmetu Krstić je konstatovalo da “spaljivanje domova u Srebrenici i Potočarima” predstavlja radnje s karakterom progona.[574] Iako “progon obično obuhvata niz radnji, dovoljna može biti i samo jedna”.[575]
223. Diskriminaciona namjera neophodna za krivično djelo progona mora se moći okarakterisati kao politička, rasna ili vjerska.[576] Nadalje, uslov postojanja diskriminacione namjere je uveden kao objektivni element koji zahtijeva da postoji “faktička” diskriminacija.[577] Pored diskriminacione namjere protiv definisane grupe, uslov “osnove” po članu 5 biće zadovoljen i ako postoji diskriminaciona namjera protiv grupe definisane negativno, npr. kao “nehrvati” (Blaškić) ili “nesrbi” (Tadić).[578]
224. Tražena diskriminaciona namjera, osim što joj mora biti svojstvena jedna od osnova navedenih u Statutu, takođe mora dosegnuti i stepen nešto viši od stepena namjere koja se traži za druge zločine protiv čovječnosti. [579] Da bi bio zadovoljen uslov postojanja mens rea koji se traži za progon, optuženi “mora imati i svjesnu namjeru da diskriminira”, tj. “/n/ije dovoljno da optuženi bude svjestan da stvarno djeluje na način koji diskriminira”.[580] Diskriminaciona namjera “ne mora imati glavnu ulogu u činu, ona svakako mora biti značajna”.[581] Kod djela progona ne zahtijeva se “da postoji politika diskriminacije niti da je optuženi, ako je pokazano da je takva politika postojala, učestvovao u formulisanju te diskriminacione politike ili prakse u okviru organa vlasti”.[582]
225. Tačka 5 Optužnice tereti za progon po članu 5(h) čime je uključeno ubistvo i prisilno premještanje, djela koja su pokrivena drugim tačkama Optužnice. Optužba za progon uključuje i okrutno ili nečovječno postupanje,[583] terorisanje,[584] te uništavanje lične imovine i predmeta.[585] Tim oblicima progona bavimo se u nastavku.
226. Počiniti okrutno ili nečovječno postupanje[586] znači da su optuženi ili njegov podređeni učestvovali u radnji ili propustu koji su prouzročili tešku duševnu ili tjelesnu patnju odnosno ozljedu, ili predstavljali teški napad na ljudsko dostojanstvo. Nečovječno (dakle, okrutno) postupanje obuhvata sve radnje koje “krše osnovni princip humanog postupanja, naročito poštovanje ljudskog dostojanstva”.[587]
227. Terorisanje[588] uključuje uspostavljanje, putem protivpravnih radnji, fizičkih i psiholoških uslova sračunatih na stvaranje atmosfere terora ili panike među civilnim stanovništvom. Ti uslovi mogu da uključuju selektivne radnje premlaćivanja, mučenja, silovanja i ubijanja, kao i verbalno zlostavljanje, prijetnje i zastrašivanje; granatiranje i pucanje na mjestu gdje se stanovništvo nalazi i oko njega; odvajanje članova porodice; uskraćivanje zadovoljavanja osnovnih potreba stanovništva kao što su potreba za hranom, vodom i medicinskom pomoći; paljenje domova i druge imovine oko mjesta gdje se stanovništvo nalazi.[589]
228. Da bi se dokazalo uništavanje lične imovine, imovina mora da bude oštećena ili uništena, te da je to oštećivanje odnosno uništavanje izvršeno na protivpravan način odnosno bez vojne potrebe.[590]
Član 5(i): druga nehumana djela (prisilno premještanje)229. Prisilno premještanje kao jedno od “drugih nehumanih djela”[591] kažnjivih po članu 5(i) čine sljedeći elementi: (a) optuženi je prisilno jednu ili više osoba premjestio iz područja u kojem su se one punopravno nalazile, bez osnova dopuštenih u okviru međunarodnog prava, i (b) to je izvršio primjenom sile ili drugih prinudnih radnji.
230. Okupaciona sila može da na pravno valjan način izvrši pokretanje stanovništva “ako to zahtijevaju bezbjednost stanovništva ili imperativni vojni razlozi”.[592] Stanovništvo se može evakuisati iz područja koje je “opasno zbog odvijanja vojnih operacija”, ili na kojem bi moglo doći do “intenzivnog bombardovanja”,[593] te gdje bi prisustvo zaštićenih lica moglo ometati vojne operacije, ali “stvarna potreba mora da postoji; preduzete mjere ne smiju biti plod samo arbitrarne odluke ili biti sračunate u prilog interesima okupacione sile”.[594] Štaviše, evakuisano stanovništvo mora da bude vraćeno u svoje domove odmah po prestanku neprijateljstava u tom području.[595] Čak i u takvim okolnostima, premještanje se, s izuzetkom slučajeva kada je to nemoguće, smije vršiti samo unutar državnih granica, i mora biti izvršeno na human način, “pod zadovoljavajućim uslovima u pogledu higijene, zdravlja, bezbjednosti i ishrane”.[596] Primjena “sile” se ne ograničava na direktno fizičko nasilje. Ona može značiti i “prijetnju silom ili oblike prisile kao što su strah od nasilja, prinuda, zatočenje, psihološki pritisak ili zloupotreba vlasti protiv takve osobe odnosno osoba ili treće osobe, ili iskorištavanje situacije u kojoj vlada opšta prisila”.[597]
Član 7, modaliteti individualne krivične odgovornosti Član 7(1), direktna krivična odgovornost231. U svakoj od tačaka Izmijenjene spojene optužnice, Vidoje Blagojević, Dragan Obrenović, Dragan Jokić i Momir Nikolić terete se po osnovu direktne krivične odgovornosti po članu 7(1) Statuta. Optužnica svakog od optuženih tereti za sve oblike učestvovanja navedene u članu 7(1) u odnosu na sve tačke: da su počinili, planirali, podsticali, naređivali i na druge načine pomagali i podržavali planiranje, pripremu i izvršenje zločina za koje su okrivljeni. Pored toga, sva četvorica optuženih se terete da su te zločine počinili na način učestvovanja u udruženom zločinačkom poduhvatu, zajedno sa poznatim i nepoznatim sapočiniocima.[598]
232. Tužilac tvrdi da diskreciona ovlašćenja Pretresnog vijeća nisu ograničena kategorizacijom modaliteta podlijeganja odgovornosti iz člana 7(1), i da bi bilo dobro da, ondje gdje se tereti po više osnova, Pretresno vijeće utvrdi koji je osnov odgovornosti primjeren.[599]
233. Namjera člana 7 jeste da omogući pripisivanje individualne krivične odgovornosti na različitim nivoima, kako za nadređene tako i za podređene.[600] To je odraz principa koji leži u osnovu člana 7, tj. da pojedinac mora da odgovara za svoje radnje i propuste.[601] Dakle, pojedinac se može smatrati krivično odgovornim za direktno počinjenje zločina, bilo da ga je počinio sam ili zajedno s drugima,[602] ili zbog svog propusta odgovornim za zločine podređenih u slučajevima kada je imao dužnost da djeluje.[603]
234. Pored toga, član 7(1) “prije svega pokriva fizičko počinjenje krivičnog djela od strane samog prekršioca, ili kažnjivi propust da se učini djelo obavezno po pravilima krivičnog prava”.[604] Tužilac tvrdi da hotimičan propust službenog lica da osobe koje su mu zvanično povjerene na čuvanje zaštiti od povrede koja nije nastala iz objektivnih razloga predstavlja oblik podlijeganja odgovornosti za propust po članu 7(1) Statuta.
235. Svi oblici učestvovanja u krivičnom djelu po članu 7(1) moraju da budu izvršeni ili s direktnom namjerom, ili s indirektnom namjerom (dolus eventualis), što znači da je optuženi svjestan da postoje veliki izgledi da će njegove radnje proizvesti odnosnu posljedicu i da dobrovoljno prihvata taj rizik. [605] Formulacija da je optuženi djelovao “sa sviješću o značajnoj vjerovatnoći” da će iz njegovog ponašanja proisteći određena posljedica slična je pravilu koje nalaže da je optuženi morao biti svjestan da će “prirodna i vjerovatna posljedica” takvog ponašanja biti zločin. [606] Naprimjer, jedno pretresno vijeće je ocijenilo da “svako lice koje je, naređujući neku radnju, svjesno rizika da bi mogli biti počinjeni zločini i koje taj rizik prihvati, pokazuje stepen namjere (bezobzirnost) potreban za podlijeganje odgovornosti za naređivanje, planiranje ili podsticanje počinjenja zločina”.[607]
“počinio”236. “’Počinjenje’ obuhvata fizičko izvršenje krivičnog djela ili uzrokovanje kažnjivog propusta, čime se krše odredbe krivičnog prava”, bilo da je počinilac radio sam ili zajedno sa sapočiniocima.[608] Više počinilaca može da “počini” isti zločin ako su za svakog pojedinca ostvareni traženi elementi materijalnog krivičnog djela.[609]
237. Optuženi može snositi individualnu krivičnu odgovornost i onda kada je zločin počinio kao sapočinilac u zajedničkoj kriminalnoj operaciji, što se razmatra u nastavku.
“planirao”238. Planiranje podrazumijeva da “jedna ili više osoba smišljaju izvršenje krivičnog djela, u pripremnoj fazi kao i u fazi sprovođenja”.[610] Planiranje može da uključuje i organizovanje.[611]
239. Optuženi će snositi odgovornost za “planiranje” čak i onda kada počinjeni zločini nisu integralni dio izvornog plana, uvijek kada su postojali znatni izgledi da će počinjeni zločin biti posljedica izvršenja plana. Optuženi može biti krivično odgovoran za “planiranje” čak i kada lica koja izvršavaju plan ne posjeduju mens rea koja se po Statutu traži za osuđujuću presudu.[612] Pored toga, individualna odgovornost za “planiranje” može da se snosi na raznim komandnim nivoima.[613] Postojanje plana može se dokazati i indirektnim dokazima.[614]
“podsticao”240. Za podsticanje se traži da je optuženi izazvao, dao podstrek ili na drugi način naveo inducirao ponašanje nekog drugog.[615] Ponašanje optuženog mora da bude “faktor koji je jasno doprinio ponašanju druge osobe ili osoba”.[616] Međutim, nije potrebno dokazati da zločin ne bi bio počinjen bez podsticaja optuženog.[617] Takođe, neophodno je da je optuženi imao namjeru da “isprovocira” počinjenje zločina, ili da je bio svjestan da postoje znatni izgledi da će posljedica njegovog ponašanja biti počinjenje zločina.[618]
241. Podsticanje može biti modalitet odgovornosti u slučaju kada je optuženi izazvao, dao podstrek ili inducirao ponašanje drugih, bez obzira na to da li se nalazio u položaju vlasti u odnosu na fizičkog izvršioca. Stoga se podsticanjem mogu smatrati i postupci ili izjave optuženog usmjerene prema onima nad kojima optuženi nije imao nikakvu nalogodavnu vlast. Propust nadređenog da kazni za prošle zločine može se smatrati podsticajem za buduće zločine.[619]
242. Nije potrebno da je optuženi podsticao ponašanje svih počinilaca, niti je potrebno da je bilo koji počinilac koji je izvršio actus reus posjedovao mens rea koja se po Statutu traži za osuđujuću presudu.[620] Pored ponašanja okarakterisanog kao očigledno podstrekavanje, podsticanje je svako ponašanje optuženog sa namjerom da se drugo lice navede da djeluje na određen način koje je dovelo do te posljedice.[621] Dakle, podsticanje može imati oblik obećanja bilo finansijske bilo neke druge vrste koristi, mita, ili prijetnji i zastrašivanja.[622]
243. Shodno opštim načelima, postojanje namjere optuženog može se dokazati indirektnim ili direktnim dokazima.
“naređivao”244. “’Naređivanje’ podrazumijeva osobu na položaju vlasti koja taj položaj koristi da bi uvjerila drugu osobu da počini krivično djelo”.[623] Ovdje mora da postoji ili de jure odnos nadređeni-podređeni, ili optuženi mora da de facto ima takav položaj.[624] Stvarno izdavanje naređenja može se dokazati indirektno i ne traže se direktni dokazi da je naređenje bilo izdano.[625] Nadalje, naređenje da se počini zločin u nadležnosti Međunarodnog suda može da bude eksplicitno ili implicitno,[626] ne traži se da to naređenje ima neki poseban oblik.[627] Nije potrebno da je optuženi predmetno naređenje izdao direktno licu ili licima koja su izvršioci actus reus, a lice koje svjesno prenosi nezakonita naređenja nadređenih podređenima takođe snosi individualnu odgovornost za zločin za koji je naređenje bilo izdato.[628]
245. Najzad, nužno je da je optuženi, u trenutku izdavanja naređenja, posjedovao sve tražene komponente mens rea krivičnog djela za koji je naređenje izdato. Nije potrebno dokazati da su istu mens rea imali i podređeni koji su izvršili naređenje.[629]
“pomagao i podržavao”246. Pomaganje i podržavanje[630] je oblik podlijeganja odgovornosti na osnovu saučesništva, a primjenjuje se na sve doprinose krivičnom događaju koji nisu pokriveni “planiranjem, podsticanjem, naređivanjem ili počinjenjem”.[631] Za pomaganje i podržavanje traži se da su actus reus zločina izvršili, ne optuženi, nego druga lica ili lice. Pomaganje i podržavanje se sastoji u bilo kojem postupku, uključujući i puko prisustvo na mjestu zločina, koji je na izvršioce imao efekt ohrabrenja[632] ili moralne podrške,[633] psihološke podrške,[634] odnosno uticaj “u smislu opravdavanja ili ohrabrenja”.[635] Nije potrebno da je ponašanje optuženog bilo conditio sine qua non počinjenog zločina, ali je nužno da je “direktno i bitno utjecalo na počinjavanje tog zločina”.[636] Nadalje, predmetna radnja pomaganja ne mora se podudarati u vremenu i mjestu sa stvarnim počinjenjem krivičnog djela.[637]
247. Ne postavlja se uslov da je optuženi imao zajedničku mens rea sa izvršiocem ili izvršiocima, dovoljno je da je znao da će njegovi postupci pomoći izvršiocu odnosno izvršiocima prilikom izvršenja krivičnog djela.[638] Kada su posrijedi krivična djela sa posebnom namjerom, kao što su progoni, neophodno je da je lice optuženo za pomaganje i podržavanje takođe bilo svjesno da se krivična djela u kojima ono pomaže ili koja podržava počinjaju sa diskriminacionom namjerom. Nije potrebno da lice koje pomaže i podržava progon posjeduje diskriminacionu namjeru zajedničku sa drugima, ali mora da bude svjesno šireg konteksta diskriminacije.[639] Nije nužno da lice koje pomaže i podržava “zna tačno kakav se zločin namjerava počiniti ili je već stvarno i počinjen”.[640]
Udruženi zločinački poduhvat248. Pojmom zajedničkog zločinačkog plana, nakane ili cilja, tj. udruženog zločinačkog poduhvata, artikuliše se modalitet individualne krivične odgovornosti obuhvaćen članom 7(1) Statuta,[641] za slučajeve kada iz radnji jednog lica može da proistekne vinost drugog lica u situaciji kada oba lica učestvuju u zajedničkom zločinačkom planu.[642]
249. Za actus reus udruženog zločinačkog poduhvata traže se tri elementa. Prvo, u počinjenju zločina mora da učestvuje više lica.[643] Nije potrebno da su ta lica organizovana u neku vojnu, političku ili upravnu strukturu.[644]
250. Drugo, mora da postoji zajednički plan, nakana ili cilj koji je ekvivalentan počinjenju krivičnog djela ili ga uključuje. Nije potrebno da je plan bio unaprijed dogovoren ili formulisan, nego može biti “improvizovan na licu mjesta, a izvodi se iz činjenice da više osoba djeluje zajedno kako bi sprovele u djelo zajednički zločinački poduhvat”.[645] Dakle, plan može biti ili dogovoren od početka ili biti razrađen kroz radnje koje vrše lica koja su u nj umiješana. Udruženi zločinački poduhvat može da bude “širok” i obuhvatati “druge supsidijarne zločinačke poduhvate”.[646] Takođe, njegov cilj se može s vremenom mijenjati.[647]
251. Treće, optuženi mora da učestvuje u zajedničkoj nakani koja uključuje počinjenje zločina. Nije potrebno da to učešće uključuje počinjenje konkretnog zločina, nego može biti i u obliku pomaganja ili doprinošenja izvršenju zajedničkog plana ili cilja.[648] Dovoljno je da učesnik izvrši radnje koje su na neki način usmjerene na ostvarivanje plana ili cilja.[649]
252. U praksi Međunarodnog suda dosad su se iskristalisale tri različite situacije u vezi s udruženim zločinačkim poduhvatom, svakoj od kojih odgovara različito stanje svijesti.[650] Sve tri situacije mogu se pojaviti u istom predmetu.[651] U prvoj situaciji, optuženi ima namjeru da počini određeni zločin, a ista je namjera zajednička svim članovima udruženog zločinačkog poduhvata.[652] Dakle, svi počinitelji, djelujući na osnovu zajedničke nakane, posjeduju istu krivičnu namjeru iako njihove uloge u poduhvatu mogu biti različite. Da bi dokazao odgovornost, tužilac mora da pokaže da je optuženi “dobrovoljno učestvova[o] u jednom aspektu zajedničkog plana” i da “čak i ako osobno ne izvrši [krivično djelo], mora ipak namjeravati taj rezultat”.[653] U takvom slučaju, za sve optužene će se smatrati da su zajednički “počinili” zločin kao sapočinioci.
253. U drugoj situaciji,[654] optuženi je znao za sistem zlostavljanja, npr. u koncentracionom logoru, i ima namjeru da ostvaruje taj sistem. Da je on to znao može se dokazati eksplicitno, ili se to može razumno logički zaključiti na osnovu položaja vlasti na kojem se optuženi u relevantno vrijeme nalazio. Potrebno je samo da je optuženi znao kakav je karakter sistema i da je imao namjeru da ostvaruje zajedničku nakanu zlostavljanja.[655]
254. U trećoj situaciji, jedan od učesnika udruženog zločinačkog poduhvata počinio je krivično djelo “različito od onog koje je dogovoreno zajedničkim planom”. [656] Optuženi za to djelo može odgovarati ako je, u okolnostima tog slučaja, bilo “prirodno i predvidivo” da bi neki član grupe mogao da počini takvo krivično djelo, a optuženi je svjesno i hotimično pristao na taj rizik.[657] Predvidivost uključuje svijest o tome da je zločin “moguća” posljedica poduhvata i da bi se utvrdilo da je ona postojala ne traži se ocjenjivanje vjerovatnoće.[658] Potrebno je da je optuženi imao namjeru da učestvuje u kriminalnoj djelatnosti ili dogovorenom planu i da ih ostvaruje, te da “doprinese zajedničkom zločinačkom poduhvatu ili barem izvršenju krivičnog djela od strane grupe”.[659]
Član 7(3), komandna odgovornost255. U tačkama 1B, 2, 3, 4 i 5, Vidoje Blagojević i Dragan Obrenović se terete po osnovu krivične odgovornosti u svojstvu nadređenog po članu 7(3) Statuta (“komandna odgovornost”). Po osnovu krivične odgovornost u svojstvu nadređenog po članu 7(3) Statuta Vidoje Blagojević se tereti i u tački 6.
256. Bitni elementi komandne odgovornosti jesu:
Odnos nadređeni-podređeni(a) postojanje odnosa nadređeni-podređeni između optuženog i počinioca krivičnog djela;
(b) optuženi je znao ili je bilo razloga da zna da se počinilac sprema na počinjenje krivičnog djela ili da ga je već počinio; i
(c) optuženi nije preduzeo potrebne i razumne mjere da krivično djelo spriječi ili da kazni počinioca.[660]
257. Da li je optuženi imao vlast nadređenog nad počiniocem utvrđuje se pomoću testa “efektivne kontrole”.[661]
258. Efektivna kontrola je definisana kao stvarna sposobnost da se spriječi i kazni izvršenje tih krivičnih djela.[662] Podređenima se smatraju i lica pod privremenom komandom optuženog ako su “u vrijeme kada su izvršena djela za koja se tereti u optužnici, ti ljudi bili pod efektivnom kontrolom te konkretne osobe”.[663]
259. Efektivna kontrola, stvarna sposobnost da se vrši nadzor nad podređenima,[664] može se ostvarivati ne samo izdavanjem naređenja i preduzimanjem disciplinskih mjera, nego i jednostavno podnošenjem prijave nadležnim vlastima sa ciljem da se preduzmu odgovarajuće mjere.[665] Nadalje, budući da je svaki nivo u vojnoj strukturi obično podređen ne samo jednom licu, kontrolu nad počiniocem može imati ne samo jedno lice, nego više njih. [666] Pretresno vijeće u predmetu Čelebići je zaključilo da se krivična odgovornost može pripisati “(…) na osnovu njihovog de facto kao i de jure nadređenog položaja. Prosta činjenica da nisu imali formalnopravna ovlašćenja da kontrolišu postupke podređenih ne bi se trebala shvatiti kao prepreka za takvu odgovornost”.[667] Dokaz da je optuženi de jure imao vlast podloga je za “prezumpciju da posjedovanje takvih ovlasti prima facie povlači efektivnu kontrolu, izuzev ako se ne dokaže suprotno”.[668] Iako je dokaz o posjedovanju ovlasti formalnopravna podloga za prezumpciju posjedovanja efektivne kontrole, on se “ne bi /…/ smio smatrati neophodnim preduslovom za komandnu odgovornost, pošto se takva odgovornost može nametnuti bilo po osnovu de facto ili de jure položaja”.[669]
260. Izraz “nadređeni” ne ograničava se na zapovjednike koji su redovnom komandnom linijom direktno nadređeni počiniocima. Kao “nadređeni” definiše se svako lice koje vrši kontrolu nad podređenima.[670]
261. Podređeni taj status mogu imati i de facto.[671] Odnos subordinacije može da bude direktan ili indirektan, “u situacijama gdje dolazi do raspada dotadašnjih formalnih struktura i gdje, u prelaznom periodu, nove, možda i improvizovane strukture kontrole i komande mogu biti nedorečene i nedefinisane.”.[672] Između zapovjednika i njegovog podređenog dovoljna je prešutna ili implicitna saglasnost “o postojanju odnosa nadređenosti”.[673]
262. Da li je nadređeni imao efektivnu kontrolu nad de facto podređenim licima može se utvrditi na osnovu, pored ostalih, i sljedećih faktora:
263. Što se tiče lica koja se u odnosu na nadređenoga nalaze van formalne komandne linije, ali koja ipak djeluju unutar zone odgovornosti njegove jedinice, tužilac tvrdi da se smatra da je, shodno vojnoj doktrini, nadređeni (u svojstvu komandanta) znao za njihovo djelovanje.[686]
Znanje264. Tužilac mora da pokaže da je nadređeni “znao ili je bilo razloga da zna da se podređeni sprema počiniti takva djela ili da ih je već počinio”.[687] Traženi element svijesti zadovoljen je ako postoji ili npr. “stvarno znanje”, saznanje /actual notice/ ili znanje “o riziku izvršenja takvih krivičnih djela”,[688] tj. “upozorenje” /inquiry notice/. Stvarno znanje “definiše se kao svijest da su relevantna krivična djela počinjena ili će biti počinjena”,[689] a dokazuje se bilo direktno, bilo indirektno.[690] Ovaj Međunarodni sud se poslužio nepotpunom listom Komisije stručnjaka Ujedinjenih nacija u kojoj se nabrajaju faktori kojima se indirektno može dokazati stvarno znanje. To su: broj, tip i raspon nezakonitih radnji; vrijeme kroz koje su se radnje dešavale; broj i tip jedinica koje su učestvovale; logistika, ako je postojala; geografsko mjesto radnji; rasprostranjeno vršenje radnji; brzina operacija; modus operandi sličnih nezakonitih radnji; oficiri i osoblje koje je učestvovalo; mjesto gdje se komandant nalazio u predmetno vrijeme. [691] Posjedovanje komandnog položaja je per se značajna indicija da je pojedinac znao da njegovi podređeni počinjaju krivična djela.[692]
265. Alternativno, “bilo je razloga” da optuženi zna da se njegovi podređeni spremaju na počinjenje određenih krivičnih djela ili da su ih već počinili ako je “nadređeni posjedovao informacije opšteg karaktera koje su ga mogle upozoriti na eventualna protivpravna djela njegovih podređenih”.[693] Čim je nadređeni “na neki način /…/ upozoren da se sprema neka zločinačka aktivnost”, član 7(3) nadređenog smatra obaveznim “da dođe do informacija o zločinima koje počine [njegovi] podređeni”.[694] Naprimjer, “/č/injenica da su rasprostanjena krivična djela počinjena tokom dugog vremenskog perioda” trebala bi optuženog koji ima nadređenu vlast “upozoriti da njegovi podređeni čine ili su već počinili zločine”.[695] Ne traži se da iz dokaza bude moguće izvesti nužan zaključak o postojanju takvih zločina, nego je dovoljno da mu to upozorenje bude povod za daljnju istragu.
266. Opšte informacije kojima nadređeni saznaje što se događa treba da su “dostavljene ili dostupne nadređenom, ili […] ‘u njegovom posjedu’”.[696] “On se nije morao stvarno upoznati s tim informacijama”.[697] Stoga, iako član 7(3) ne propisuje objektivnu odgovornost,[698] nadređeni je krivično odgovoran onda kada svjesno ignoriše dostupne informacije koje bi mu dale saznanje o tome što se događa.[699]
Nužne i razumne mjere267. Da bi ispunio svoju dužnost da spriječi krivična djela odnosno kazni počinitelje, kako nalaže član 7(3), nadređeni je morao preduzeti “nužne i razumne mjere”.[700] Kriterijum za utvrđivanje da li su mjere bile adekvatne jeste materijalna sposobnost nadređenog da spriječi li da kazni.[701]
268. Pretresno vijeće treba da uzima u obzir “stvarnu sposobnost” ili “efektivnu mogućnost” optuženog da nešto preduzme, prije nego njegova zakonska ili formalna ovlašćenja.[702] “Nadređeni ne mora učiniti nemoguće. Međutim, dužnost je nadređenog da, u okviru tih ograničenja, iskoristi svoja ovlaštenja”.[703] Dužnost da spriječi ili da kazni “uključuje u najmanju ruku obavezu poduzimanja istrage krivičnih djela u cilju utvrđivanja činjenica, te izvještavanja nadležnih organa o njima, ukoliko nadređeni nema ovlasti da sam poduzme sankcije”.[704] Da li nastojanje optuženog da spriječi ili kazni za zločine koje su počinili nadređeni doseže nivo “potrebnih i razumnih mjera”, to Pretresno vijeće mora procijeniti na osnovu činjenica konkretnog predmeta.[705]
269. Obaveza da spriječi “ili” kazni “optuženom ne daje mogućnost da bira između dvije jednako zadovoljavajuće opcije”.[706] Ako optuženi nije spriječio zločine za koje je znao ili je bilo razloga da zna da će se dogoditi, “on se za taj propust ne može iskupiti tako što će naknadno kazniti podređene”.[707]
270. Dužnost nadređenog da kazni podređene, odvojena i zasebna u odnosu na njegovu dužnost da spriječi zločine,[708] uključuje i prekršaje počinjene prije nego što je nadređeni stupio na položaj vlasti. [709]